Zahvaljujući pobjedama ruske vojske (1876-78) koja je oslo­bodila od Turaka Bugarsku, dobila je Srbija južnu oblast (Toplicu) koja je bila naseljena Albancima. Iako je bila obavezna, po odredbama kongresa, da zatečeno stanovništvo štiti, srpska vlada je uputila vojsku i policiju u tu oblast i tako, oružjem, proćerala Albance sa svojih imanja. Od sredine 80-tih godina 19. vijeka na tom prostoru su naseljavani Crno­gorci, sa ciljem da oni štite Srbiju od Bugara, Turaka i Albanaca. Vasa Čubrilović, u projektu “Iseljavanje Arnauta”, koji je podnio Srpskom kul­turnom klubu (7. III 1937), govori o tom progonu Albanaca iz Toplice kao primjeru koji treba da služi za dalja čišćenja. U sela koja su kompaktno naseljena Albancima, kaže Čubrilović, “treba najpre ubaciti Crnogorce, kao ljude drske, nasrtljive, bezobz­irne, koji će svojim ispadima prisiliti ostatak Arnauta da se sele, a onda dovoditi koloniste iz drugih krajeva”. Crnogorce, kao “drske, nasrtljive, bezobzirne” trebalo je upućivati da obave čišćenje i pripremu terena za doseljavanje srpskog stanovništva. S tom istom motivacijom su kolonizira­ni Crnogorci u Vojvodinu, nakon dr­ugog svjetskog rata. Neki od njih pu­cali su, bez povoda, na Mađare koji su, zaplašeni, lijegali u kanale, đe bi ostajali po cijelu noć.

Grad Novi Pazar je osnovan od 1455. do 1461. Godine. U prvim pomenima Novog Pazar, nema nikakvih podataka o sastavu njegovog stanovništva, a ističe se da je njegov osnivač Isa-beg Ishaković izgradio džamiju, hamam, vojni logor i 56 dučana.

Godine 1468 Novi Pazar brojio 276 kuča, od kojih je 76 muslimanski, što bi bilo oko 1050 hriščana i 375 muslimana. Medjutim vrlo brzo  je broj hriščana smanjen, a broj musliman povečan. Što se tiče drugih hričanana, odnosno katolika ima raznih mišljenja. Prvo da nije ih bilo sve do XVIII veka, i drugo da u Novom Pazaru ih je bilo i prije XVII veka, i to 221 rimokatolička arbanaška ( Albanskih) kuča.

Pripremio : Ismet Azizi

Za etničku strukturu stanovnika Novog Pazara, počevši od XVIII veka pa na dalje, veoma je značaja seoba malisorskih plemena: Klimennata, Škrijelja (Shkrela) Šalja (Shale) i Kuča na Peštersku visoravan početkom XVIII veka. Malisori (Malësorët) koji su naseljli Pešter, početkom XVIII veka, bili su katolici, svi od reda, pa su se sa njima došli i njihovi sveštenici, a dolazili i iz Rima, kako bi ih očuvali od islamizacije. Selo Kamešnica bila je početkom XVIII veka najnaseljenija selo Klimenata (Kelmendi). U njemu su boravilji katolički misionari od 1710 do 1722 godine i od dakle su vršili popis, i u nekim selima sjeničkog, rožajskog, tutinskoog i novopazarskog kraja. Sa islamizacijom Peštera tekla je i njihova denacionalizacija. Svoje etničko obelježje očuvali su u onim selima Pešteri u kojima su predstavljali kompaktnija celjine: Boroštica, Ugao, Grdac, Devreče gde se i danas albanski.

Muhadžiri su doneli i svoje običaje, svatanja i jezik. Tamo gde su predstavljali večinu i kompaktniju celinu oni su nametali susedima ono što su doneli sa sobom. Potrebno je istači da se u Sandžak  veoma loše se govorilo do dolaska muhadžira. Uzrok  tome su različiti uticaji jezičkih kultura koje su se vekovima ukrštale na ovom izrazito migracionom području.To je bio srpski jezik, koji je ovde  uvek bio jedini i dominirajuči. Ali  sa lošoim akcentom, sa  izgubljenim glasovima ć. č. h sa izrazitom jekavštinom, mnogo turcizm, i u Novom Pazaru dosta govorilo albanski (jezik pešterski Albanaca:…“ u varoši (Novom Pazaru) ima dosta  Arnauta koji govore oba jezika i bosanski i svoj (F.Jukić) Dolaskom  muhadžirajezik je znatno opljemenjen ćistotom. Ali ne podjenako u svim mestima u Sandžaku. Ovaj se uticaj ipak najmanje osetio u Novom Pazaru, mnogo manje nego u susednoj Sjenici, jer su muhadžiri u Novom Pazaru predstavljali manjinu. Jezička razlika, formirana tada, primetna je i danas u sandžačkim gradovima.

Muhadžri su potisnuli srbe, pa su oni su se iseljili za Srbiju.“Samo kod Carinarnicom na Javoru prešlo je od 1 marta do 30 novembra 1889, 822, muška i 433 ženska lica , ili „ tako je 1889 u jednoj naoružanom povorcii, krenulo prema Srbiji iz Sredjana i Deževa 90 porodica.

Srbi su se iseljli u Toplčki kraj, opusten(od progona Albanaca), da bi ojačili srpski elemenat.

Znači da je dolaskom muhadžira a iseljavanjem Srba, ojačalo muslimanski nacionalnost u Sadžaku, Ona je, medujtim, ojačalo i na račun albanske nacionalnosti. Jer, pešterski Malisori se veoma brzo razmnožavali pa su njihovim potomcima bili dosta raprostračljeni u istočnom delu Sandžaka o čemu nas detaljnije obaveštavaju Aleksandar Giljferding i I. F. Jokić. Ovde se svakako, ubraja ipomenuti dolazak Murića iz Albanije i Gašana sa Kosova. Njveči deo nih nje neprestano protiskao na Novi Pazar nastoječi da se u njmu nasele, i to ne samo u XIX veku. Doseljavanjem, muhadžira su se pomešali s njima, poženili s muhadžirima i, kao kulturno slabiji, brzo su se pretopili u muslimansku masu i dosta brzo zaboravili malisorsko poreklo.

Opisujući sandžačke Muslimane početkom XX veka, to znači posle dolaska glavnine muhadžira i njohovog doprinosa uobličavanju muslimanske nacionalnosti, jevto Dedier kaže:

„Muslimani čine večinu u varošima Stare Raške […] Celo to muslimansko stanovmištvo govori srpski, a u varošima pored srpskog i turski… Seosko muslimansko stanovništvo govori jedino srpski, i to južno narećjem, s osobinama crnogosrskog i hercegovačkog govora… O naćinu govora, po svojim običajnim, a noročito do svom mentalitetu, oni ćine jednu celinu s bosanskim muslimanima.

… Ivan Jukić je zapisao 1852 da je Novi Pazar, sa 4000 domova i 12.000 stanovnika, druga varoš po broju stanovnika u Bosni, odmah posle Sarajeva, koje je tada iamlo 10.000 kuča, dok je na trečem mestu Banja Luka, sa 3000 kuća. Govoreći o strukturi novopazarskog stanovništva, Jukić kaže da hga ćine: pet jevrejski porodica, 140 hriščanski, a ostalo su Turci i Cigani… u varši ima dosta Arnauta. Smatramo(Mušović) da Jukić nije u pravu da su “ostalo Turci i Cigani”, jer nikada, pa ni u XIX veku, ni jedni ni drugi nisu ćinili većinu stanovnika ovoga grada; naprotiv, uvek su bili u izrazitoj manjini. Sama ćinjenica da ne pomisle Muslimane kao stanovnike Novog Pazara govori da ih nije razlikovao od Turaka i da Jukićevim Turcima treba smatrati Muslimane. Pod Arnautima on verovatno podrazumeva doselene Pešterce i mali broj trgovaca i zakupaca zemlje koji su tada poćeli da dolaze iz Djakovice i Peći u Novi Pazar, jer drugih nije moglo biti, zaklučuije Mušović.

1850- 51 u Novopzarskom sandžaku tada su živeli 24.000 musliman, i 20.492 hriščankog stanovništva. Muslimani su činili večini na istok Srbi na zapad. U sjenici od 300 domova, samo 4 hriščanska.

Prema Aleksandru Gilferdingu, ( piše Mušović) koji 1857 ostavio je neke podatke i N. Pazaru, ovaj grda ima 1500 Muslimanskuh kuća i oko 100 hriščanski, s apribližno 12.000 stanovnika. Ia ko Gilferding pokušava da razlikuje muslimansko stanovništvo po etnićkoj strukturi, on ipak o tome nije iamo jasne predstave ili nije mogao da ih stvori za tako kratko vreme dok je boravio u Novom Pazaru, piše Mušovič. Tako Turke ne odvaja od Muslimana i Roma, a smatra da su svi oni koji nose albansku nošnju – Albanci, što, kada je u pitanju Sandžak, svakako nije tačno. Ovo zbog toga što su mnogi Muslimani nosili albansku nošnju: ćakšire, čilafe, fermene. Ovu nošnju su u velikoj meri ćak do nedavno, nosčili i Srbi, naroćito oni na Pešteru, ili na primer. Ravići u Popamama. Ovu nošnju su doneli sa sobom, (kao da drugi ne nose sa sobom nošnju, nego doalzili bez nošnje, i ne dosaje ništa o tome što oni sad to ne nose I A.) Malisori početkom XVIII veka, kada su na selili Pešter, a ona je bila topla, jevtina, radžena u donmačoj radionici pa je, s obzirom  na vreme, bila ekonomičnia i popularna. Tako, Giflerding istiće: “Iza Starog Vlaha, tj. Preko bosanske granice, nema Slovena koji su primili islam, izuzev malog broja  gradjana Novog Pazara” Nepouzdani su njegovi podaci kada govori da u selima oko Novog Pazara: Deževa, Sudsko, Pope, Djonljije žive Albanci (ova sela su sada, uglavnom, naseljena Srbima.). Sredinom XIX veka u ovim selima su živeli Muslimani, a ne Albanci, jer su njohovi potomci koji sada žive u gradu Muslimani i nigde nije zabeleženo niti je ostalo u sećanju da su Albanci. Tako su Novopazarski Pulići, doseljeni iz Popa, islamizovani Vasojevići. U Deževi su živeli Dizdarevići neilslamizirani Crnogorci, koji su tamo imali i svoje agaluke. Njohovo groblje i danas se ćuva u Deževi nedaljeko od škole. Irbijeva i Maknzijeva istiću da u albanskom stanovništvu u selima Kruševa i Lukarima, onda može biti u pravu jer i danas tu uglavnom žive potomci Hota iako su izgubili sva ranija etnićčka obeležja (a koja su ta obelježja autor ne pominje).

Prezimena koja upućuju na sela od kojih su došli: Aleveroviči, Arapovići, Balote, Baljinci, Bačevci, Bačanini, Belovodjani, Besničani, Biševci, Bogućani, Crnčani, Crnišani, Ćarovci, Ćitlućani, Ćmajćani, Ćokrljije, Dellinedžci, Detanci, Dolićani, Dolovci, Dražani, Draževićani, Dugopoljci, Ćerekarci, Fijuljani, Glogovićani, Gluhavićani, Gošani, Graćani, Gurdijeljci, Hrvaćani, Jablanićani, Javorci, Jerebićani, Kačapori, Kalićani, Kamešničanoni, Kijevćani, Kladničani, Koškovci, Krlići, Kruševljani, Lićine, Lukarćani, Mečljevci, Mašovići, Medjugorci, Meljajci, Mihoviči, Nurkovići, Paljevci, Pružljani, Radetinci, Rakonjci, Ramuševci, Rasovci, Rašljani, Raćevićani, Roginjci, Sašani, Starčani, Stupljani, Suvodoljci, Šarani, Šaronjci, Šipćani, Tuzinjci, Ugljani, Vapljani, velićani, Vrijćani, Žirčani.

Novi element, medju novopazarskim stanovništvom, doseljen krajem prošlog i početkom ovog veka, (autor misli o XX veku) bili su Djakovćani i Pećani. Oko četerdeset porodica Albanaca iz Djakovice i Peći, uglavnom zanatljije, handžija, trgovaca, doseljeno je u Novom Puzarau. Najveći deo njih uzeli su prezimena: Djakovaca, i Pećana. Ali su neki zadržali i ranija prezimena: Jahjagići, Rahovci, Šabanagići, Komanovići, Zatrići i sl.  Novom Pazaru je većina tih porodica stekla bogatsvo i ugled u gradu. Neke njihove porodice iselile su se 1934, godine u Albaniji, a neke u Turski posle 1924 i 1958. Godine, dok ih je najviše ostalo da živi u Novom Pazaru.

Posle oslobodjenja otomanskog iga (1912) tzv. Nova Srbija imala je specifičan status i režim koji predvidjao puna ustavna prava novih državljana, što je pored ostalog dovelo do toga da te oblasti nisu birane parlamentarne predstavnike(1914) pa ni političke stranke nisu tu trošile snage.