Odlomak iz knjige autora Ismeta Azizija, “Aćif ef. Hadžiahmetović Bljuta: Velikan Sandžaka” (deo II)
Sanstefanski sporazum, koji je Rusiji dao dominaciju na Balkanu i Bliskom Istoku, odbiće se od strane velikih sila na Berlinskom kongresu (13. juna – 13. jula 1878. godine), na čelu s Otto von Bismarckom, kancelarom Ujedinjene imperije Njemačke, ne zbog nepravdi učinjenih prema nekim narodima, već radi odbrane njihovih geostrateških pozicija u ovom dijelu Evrope. U Berlinu su poslali svoje predstavnike Grčka, Rumunija, Srbija i Crna Gora da iznesu svoje zahtjeve, bez prava glasa. Albaniji je odbijeno učešće; predstavljalo bi je Osmansko carstvo, njen vjekovni osvajač i ratni gubitnik.
„Status corpus seperatum, koji je Sandžak stekao nakon Berlinskog kongresa (1878), nije izmijenio postojeće političke i ekonomske aspiracije Austro-Ugarske i novonastalih državica, koje su nastojale da u njemu ojačaju i prošire svoj uticaj. Kongres nije omogućio da se kneževine Crna Gora i Srbija teritorijalno prošire prema Novopazarskom sandžaku, sa kategoričkim austrougarskim stavom da je “zemljište potrebno da se sprovede gvozdeni put koji se pravi kroz Bosnu preko Sarajeva, da se poveže sa Mitrovicom i Solunom” čiji se geografski i geopolitički položaj, nakon izdvajanja iz Bosanskog vilajeta, znatno mijenjao ulaskom u sastav Kosovskog vilajeta.“
Na Berlinskom kongresu Bošnjaci i Albanci nisu prisustvovali, ali se na njemu ipak govorilo o regiji Sandžak. „Novopazarski sandžak, kao teritorija Osmanske imperije, ušao je u sastav Kosovskog vilajeta, koji je bio sačinjen od Skopskog sandžaka, Prizrenskog, Prištinskog i Debarskog sandžaka. Habsburzi se nisu mnogo protivili da Sandžak ostane pod Osmanskom carevinom. Sandžak je od 1878. godine dobio poseban status zbog kojeg je postao poznat izvan Carstva, tako da je od tada poznat jednostavno kao „Sandžak“.“(Malcolm, 2001)
Odlukom Berlinskog kongresa, Srbiji i Crnoj Gori priznata je neovisnost od Osmanskog carstva, Austro-Ugarska je stekla pravo na okupaciju Bosne i Hercegovine a teritorijalne ustupke date su velikim evropskim silama, posebno Rusiji. „Zahtjev albanske Prizrenske lige upućen ovom kongresu da se prizna autonomija albanske države nepravedno je odbijen.“(Abdyli, 2019)
Za Beč je bilo značajno da ove zemlje ne pripadnu Srbiji i Crnoj Gori, jer bi se u tom slučaju kvarili ekspanzionistički planovi prema Balkanu. Prema planu Beča, Sandžak bi trebao biti brana između Srbije i Crne Gore koja bi ometala njihovo ujedinjenje. Ipak, Sandžak, koji je do poslije Berlinskog kongresa bio dio Bosanskog sandžaka, neprekidno je bivao ugrožen od Srbije. „Austro-Ugarska je stanje u Novopazarskom sandžaku tretirala kao herceg-bosansko i bosansko pitanje, jer ga je smatrala svojim sastavnim dijelom, zbog čega joj je, konvencijom (čl. 7-10) sa Portom (21. aprila 1879), dozvoljeno da u Priboju, Prijepolju i Bijelom Polju postavi svoje garnizone“.
„U vezi prodiranja srpske vojske u Kosovski vilajet36 1878. godine, izvještavao je zamjenik britanskog konzula u Bosni Hercegovini, Cooper. Prema njemu, Srbi djeluju sa idejom da svaku zemlju koja nema osmanskih vojnika treba okupirati. Naravno, uvijek nadajući se da će završetkom ratifikacije granica dati im se okupirane teritorije. Neposredno pred srpske invazije, srpski stanovnici ovog područja, prebjegli su u Srbiju.“
Prema britanskom diplomati, Daut Dauti dalje navodi: Novi Pazar nije imao više od 500 Srba koji su živjeli dobro i neometano. […] Život za njih bio je normalan, kao i uvijek. Svi su izjavili da ih niko nije maltretirao. Sandžak je do prije godinu dana bio osmanski dio Bosne, ali se sada preselio u Kosovski vilajet. Većina stanovnika bili su muslimani i, prema Cooperu, najviše im je odgovaralo nazivati se Bošnjacima, iako bi ih na prvi pogled stranac mogao opisati kao Albance, poput većine onih koji su znali historiju tih ljudi. Ovo muslimansko stanovništvo radije je živjelo pod Osmanlijama, nego pod srpskom vlašću. Ako se postavilo pitanje aneksije, oni su i dalje preferirali Austro-Ugarsku, ali ni u kom slučaju Srbiju.
Vilajet Kosovo bio je jedna administrativna jedinica za vrijeme Osmanskog carstva, stvorena 1868. godine, na početku poznat kao Vilajet Prizrena, koji se prostirao na teri- toriji današnjeg Kosova, Debarskog sandžaka, Skopskog sandžaka i Niškog sandžaka. Na početku XX vijeka u sastavu Vilajeta Kosovo bile su manje administrativne jedinice koje su se nazivale sandžacima. Takvi okruzi bili su Skopski sandžak, Prizren, Peć i Sandžak Novog Pazara i Prištine.
O tome u kojoj su mjeri bili ugroženi Sandžaklije, nalazeći se između Srba i Crnogoraca, kao užareno gvožđe između čekića i nakovnja, pokazuje njihov otpor protiv razoružanja Osmanskom carstvu. Naime, opasnost od Srba i Crnogoraca za sandžačko stanovništvo bila je permanetna. Osjećajući sebe ugroženim, nisu pristali da se razoružaju, čak su u to vrijeme odbili da se razoružaju i ubili komandanta vojske Novopazarskog sandžaka, […] što je povećalo strah i strepnju Osmanlija i ostalih stranaca u Kosovskom vilajetu. Hasan-paša je bez kompromisa počeo da razoružava Albance. Albansko i bošnjačko stanovništvo koje živi u opasnosti na granici sa Srbijom i Crnom Gorom nije prihvatilo pašine mjere razoružanja. Hasan- paša je nekoliko puta napadnut od strane stanovništva, ali je smrtno stradao, napadnut od strane grupe ljudi, početkom jula u Novom Pazaru.
Na drugoj strani, Austro-Ugarska je namjeravala prodirati na istok preko Sandžaka. Još 1900. godine, u Beču je planirana izgradnja željeznice koja bi povezala Sarajevo sa Solunom, preko Sandžaka. Podizanje takve željeznice do Uvca, preko Yeni Pazara, i do Mitrovice, trebalo je početi 1908. godine, ali kasniji događaji spriječiše punu realizaciju ovog projekta. Značaj Novog Pazara, koji je u prošlosti odigrao značajnu ulogu i koji se sve do XIX vijeka ističe kao jedno od najprometnijih područja na centralnom Balkanu, počeo je opadati u XX vijeku. Za njega je bila nepovoljna odluka o izgradnji moravsko-vardarskih puteva. Tada su ga novi putevi zaobišli, a stari su prestali da funksionišu, i on je počeo da zamire.
“Otvaranjem novih puteva i izgradnjom novih saobraćajnica, koje su ujedno značile zamiranje, prestanak rada i vitalnog značaja starih koji su obezbjeđivali sigurnost i život mnogih porodica, Sandžak se našao skoro u bespuću. O Carigradskom drumu, koji je stoljećima značio “život”, književnik Ćamil Sijarić kasnije je sjetno zapisao: “Pust je sada taj put kroz pešterska polja, i nema na njemu hanova, nema handžija i kafedžija, i nema nikoga; jer ljudi su otišli na druge strane i čini se da su otišle i vode – nema nikog… Nekadašnja kaldrma, ko zna čija, možda je bila rimska, možda turska, zarasla je u travuljine. A travuljine je najviše gdje su nekad bili hanovi; jer tu – gdje su bili, ostala su haništa. I ma koliko stajali, i ma koliko čekali, ništa se otud neće čuti – otkud se nekad čula bronza, rzaj konja i vika putnika. Otišli su odavno karavani…”
Nakon Berlinskog kongresa, Novopazarski sandžak je ušao u sastav Kosovskog vilajeta, koji je bio sačinjen od sandžaka Skoplja, Prizrena, Prištine i Debra. Od ovog trenutka stanovništvo Sandžaka Novog Pazara intenzivira trgovačke, kulturne i druge veze sa Kosovom i Albanijom, što je uticalo na obnavljanje bratskih veza i ponovno zbližavanje među njima.
„Etničku strukturu stanovništva u granicama Kosovskog vilajeta sačinjavali su uglavnom Albanci, dok su druge etničke grupe bile manjine, poput Srba, Bugara, Turaka, Bošnjaka, Jevreja, Roma i Vlaha, te vjerske skupine muslimana i hrišćana. Prema zapisima iz prve dekade dvadesetog vijeka (1907), na čelu s osmanskim upravnim organima Vilajeta Kosova, koji su nakon srpske okupacije i aneksije administrativno reorganizovani, u ovoj teritorijalnoj i upravnoj jedinici imalo je stanovništvo od 1.257.440 ljudi, po etničkom sastavu bilo je: Albanaca (687.777 ili 55%), Srba (223.902 ili 17%), Bugara (194.792 ili 15,51%), Turaka (73.480 ili 5,85%),
Bošnjaka (50.601 ili 4%), Roma (18.952 ili 1,5%), Jevreja (2.624) i Vlaha (5.369). Albansko stanovništvo se proširilo po cijelom prostoru ove osmanske administrativne jedinice i sačinjavalo je veliku većinu ukupnog stanovništva u Prištinskom, Prizrenskom, Pećkom i Sjeničkom sandžaku. Po vjerskom sastavu stanovništvo ovog vilajeta sačinjavali su: muslimani (Albanci, Turci i Bošnjaci) sa 793.940 ljudi ili 63,13% od ukupnog stanovništva; hrišćani (Albanci, Srbi, Bugari) i (Romi, Jevreji) sa 463.506 ljudi. U međuvremenu, prema popisu stanovništva iz 1911. godine, demografija Kosovskog vilajeta povećala se na 1.603.000 stanovnika.“
Na Berlinskom kongresu Srbija i Crna Gora dobile su nezavisnost i, uz pomoć Rusije, uspjele su proširiti teritorije na štetu drugih, pretežno na štetu Albanaca. Srpski princ Milan Obrenović, koji se u ovo vrijeme proglašava kraljem, započeo je sa ostvarivanjem projekta „Načertanija“, ubijanjem i protjerivanjem sa zauzetih teritorija svih nesrpskih naroda. On je na najsvirepiji način uništio albansku populaciju sa 720 sela okruga Niša, Pirota, Vranja, Toplice i Jablanice.
Berlinski sporazum nije priznao Bošnjacima i Albancima nikakva prava i nije ni raspravljao o njihovim pitanjima. Austro-Ugarska je dobila pravo okupacije Bosne, a što se tiče Albanije i Kosova sa Sandžakom, velike sile započele su mračne i prljave igre.
Sa ciljem suprotstavljanja odlukama Berlinskog kongresa, koji je prepuštao dio prostora naseljenog Albancima Crnoj Gori i Srbiji, pristupilo se osnivanju vojno-političke organizacije, odnosno osnovala se Prizrenska liga (Lidhja e Prizrenit) 1878. godine, u kosovskom gradu Prizrenu. Njen osnovni cilj bio je suprotstavljanje odlukama Berlinskog kongresa koji je prepuštao dio prostora naseljenog Albancima i Bošnjacima Crnoj Gori i Srbiji. Konkretno, Liga se protivila uključivanju područja Gusinja i Plava u sastav crnogorske države, kao i Niša, Pirota, Leskovca i Vranja u sastav srpske, te Epira Grčkoj. Također, proklamirala je težnje za ujedinjenjem svih prostora naseljenih albanskim stanovništvom u jednu jedinicu (vilajet) u okviru Osmanskog carstva, jer je albanski nacionalni prostor bio podijeljen na četiri vilajeta: Kosovski, Skadarski, Janjinski i Bitoljski. Zbog toga su se javila nagađanja o početnoj podršci Turske, koja je na taj način vidjela prigodu u zadržanju svog imperija pa su je čak nazivali i „produženom rukom Osmanske politike“. (Navodno finansiranje kongresa, kao i slanje oružja i strjeljiva, prisustvo delegata koji su bili naglašeno odani sultanu itd.). Albanci su, od priključenja Novopazarskog sandžaka Kosovskom vilajetu (1877), po historičaru Esadu Rahiću, „ovu oblast u kojoj su već davno počeli useljavati, počeli smatrati svojim „gornjim krajevima“ ili „gornjom Albanijom“, zajedno sa Kosovom. „Sandžaklije Bočnjaci, dotad živeći u sastavu Bosne i Hercegovine, lahko su se privikli na novi sklop, jer su u Albancima vidjeli čvrstog muslimanskog partnera protiv širenja kršćanskih država.“
„U Prizrenu je, 10. juna 1878. godine, osnovana Arbanaška liga. Osnivačkoj skupštini prisustvovali su i prvaci iz Stare Raške (Sandžaka, I.A.): iz Novog Pazara Ejub-beg Huseinbegović, Murat-beg Čilerdžić i Ali-efendija muderiz, iz Sjenice Osman-aga Ćatović i Mujaga Ćesović, iz Pljavalja efendija M. Šemsekadić, muftija 46 , Mehmed Nuredin, Ejub Ejubegović, Ali-beg iz Novog Pazara, Ibrahim Lutfi, Mashar Nuredin iz Gusinja, Mustafa Abdullah i Zejnil Abidini iz Sjenice. Među delegatima je, kao predstavnik Mitrovice, prisustvovao Ali-beg Draga.“
Na osnivačkom kongresu Arbanaške lige, kako je nazvao Bogumil Hrabak, sazivači su pozvali ne samo predstavnike Kosovskog vilajeta, sjeverne i južne Albanije, nego i Novopazarskog sandžaka, Hercegovine, Makedonije, Epira i Tesalije. Iz Soluna i Skadra, 13. juna, stigli su telegrafski pozdravi i naglašeno je da su Arbanasima tih gradova isti interesi kao onima u Prizrenu. Bosna nije izričito pomenuta, mada se 3.000 Arbanasa, juna 1878. godine, nalazilo u Sarajevu, gdje su se suprotstavili, nešto kasnije, austrougarskoj vojsci. Sa novim bosanskim namjesnikom u Sarajevu je prispio N. M. Vehbi efendi Šemsekadić, član rukovodstva Lige, zajedno sa Smail Haki-begom Selmanovićem. Nedjelju dana ranije, na sjednici Vilajetskog vijeća narodnog odbora, muftija je bio glavni govornik izjavljujući da će Bosni doći u pomoć 300.000 Arbanasa Srbije i Crne Gore. Između potpisa na doneseni statut organizacije nalazili su se, uz arbanaške, samo potpisi Sandžaklija.
Arbanaški bašibozuk se pojavio u Staroj Raški, prije osnivanja Prizrenske lige. On je u Novoj Varoši zapalio crkvu, pljačkom pritisnuo vjerski mješovita sela oko Bijelog Polja i koordinirao je osmansku vojsku u izbijanju ustanka oko Pljevalja i Kolašina, u čemu se istekao pljevaljski muftija Šemsekadić, vodeći naoružane kod Prijepolja. Tako neregularna masa Albanaca i Sandžaklija se stvarno našla ujedinjena na istom zadatku. Uostalom, kada su, januara 1878, obnovljene borbe u Javorskom sektoru, u turskim trupama od 17.000 bilo je 5.000 Albanaca. Vodeća ličnost Prizrenske lige je bio Ali-paša Gusinjski, koji je stekao veliki ugled svojim uspjesima u bitkama protiv Crnogoraca 1855, 1879. i 1880. godine. Osnivanje Prizrenske lige pomogao je i osmanski političar i diplomata, također Albanac, Paško Vasa, iako je u ono vrijeme djelovao u n Carigradu.
Osmansko carstvo, i pored nastojanja, nije uspjelo zadržati ove prostore. Tako je u Prvom balkanskom ratu izgubilo Kosovo sa Sandžakom i Makedoniju. Albanija je u međuvremenu proglasila nezavisnost.
O fusnotama, obratite se autoru
/nastavlja se /
Podijelite ovaj članak s drugima koristeći relevantnu oznaku/link