“Pešterski kraj je naseljen većinom Albancima, koji su 1690. i 1737. godine emigrirali ovamo iz matice…. Pešter je bio najseverniji deo moje ekspedicije koja je nastavila na istok do Kosovske ravnice i u pravcu Niša”
Pripremio: Ismet Azizi
Južno i jugoistočno od Sjenice nalazi se Pešterski kraj koji je neobičan kako po geografskoj strukturi tako i po strukturi stanovništva. Pešter se na severu graniči sa sadašnjim putem Sjenica-Novi Pazar, na jugu sa regionima Bihor, Rožaj i podnožjem planinskog lanca Rogozno, na zapadu sa Sjenicom i područjem do grada Novog Pazara. na istok. Ovo područje je visoka planinska visoravan koja se uzdiže do najviše 1.100 m nadmorske visine. iznad nivoa mora. Gotovo je potpuno bez drveća, ali ima vrlo dobre pašnjake. Visoravan ima čudnu konfiguraciju jer nije jedna neprekidna ravnica, već ravnica razbijena poput saća nizom jaruga. Neki od njih se šire u močvarne doline koje nestaju u klisurama. Općenito, međutim, visoravan je sušna, bez vode. Većina sela nalazi se u dolinama, od kojih su najznačajnija Suhodol i Melaj. [….]
Pešterski kraj je naseljen većinom Albancima, koji su 1690. i 1737. godine emigrirali ovamo iz matice…. Pešter je bio najseverniji deo moje ekspedicije koja je nastavila na istok do Kosovske ravnice i u pravcu Niša. Albansko stanovništvo Peštera čini klin u inače slovenskom regionu. Okruženi su bosanskim slovenskim plemenima sa zapada i istoka, a povezani su samo sa Albanijom, odnosno Ipekom [Pejom], na južnoj strani preko Ibra [Ibra] kod Rožhaja.
Očigledno je da su plemenski afiniteti među ovim imigrantima labavi jer se naseljavanje ovdje nije odvijalo po plemenima, već su glavne porodice pojedinačno birale mjesto stanovanja. Međutim, sve porodice pamte kojem plemenu ili fisu pripadaju, te prava i dužnosti koje članstvo u ovom fisu podrazumijeva. Oni strogo poštuju norme svog običajnog prava koje regulišu život među njima, kao što to čine i plemena koja žive zajedno u domovini. Pešterski Albanci uglavnom pripadaju plemenima Keljmendi i Kuči. Keljmendi se protežu od svoje plemenske teritorije u planinama Skadar [Skadar] preko doline Gusinje [Gucia] i Plava sve do planinskog lanca Smiljevica. Može se pretpostaviti da su se doseljenici na Pešteru odvojili od plemena Keljmendija koji su živeli na granici sa Rugovom. Kuči, koji danas žive u zapadnom dijelu Koma u Crnoj Gori i sada gotovo u potpunosti govore slovenski, porijeklom su sa južnih padina albanskih Alpa kod Ipeka gdje je jedan broj porodica Kuči ostao nakon emigracije u Komomovi. Oni koji su ostali sada su deo velikog istočnoalbanskog plemena Beriša. Kuči na Pešteru, koji su ostali Albanci, verovatno su se tu doselili iz prvobitnog zavičaja kod Ipeka. Mali broj Albanaca na Pešteru pripada plemenima Shala i Triepshi.
Ovi Albanci žive među muslimanskim i hrišćanskim Slovenima. Pošto su zavisni od pijaca u slovenskim gradovima Sjenici i Novom Pazaru, oni su naravno naučili slovenski jezik. Svoje nacionalne običaje nisu očuvali na čist način i često se u njima može vidjeti utjecaj njihovih susjeda. Njihova nošnja je ona Albanaca iz okruga Ipek. Sastoji se od čakšira, uskih pantalona od bijelog filca sa crnim vunenim pleterom, te dubleta i sakoa koji su slični onima koji se obično nose u Raški i Hercegovini. Na glavi nose bijelu albansku kapu zvanu culah. Njihovo oružje se sastoji od revolvera, jataganskih sablji i zatvarača.
Pejzaž na Pešteru, u novopazarskom sandžaku (Foto: Julian Nitzsche, jul 2008).
Ovdasnji Albanci, koji žive daleko od svoje domovine, uspeli su da sačuvaju nepopustljivu volju za nezavisnošću svojstvenu njihovom narodu. Iako ne uživaju iste privilegije koje su imali na svojoj prvobitnoj teritoriji, nikada se nisu podvrgli administrativnim propisima koji su na snazi u svim ostalim pokrajinama. Niti je vlada ikada uspela da slomi njihov albanski ponos. Porta ima slabu vlast nad Pešterom i stalno joj se suprotstavljaju. Uticaj vlade je nominalan i toleriše se samo u meri u kojoj dotične mere nađu naklonost u očima Albanaca i budu dobrovoljno prihvaćene. Ovo nipošto nije preterivanje. Pošto ništa nije urađeno da se ti ljudi, makar i postepeno, priviknu na red i zakon, očigledno je da ne postoji način da se obuzda njihova urođena žestina, neobuzdana bilo kakvim zakonskim ograničenjima. Vendetta je sveprisutna među njima i dovela je do beskrajnih svađa između porodica i njihovih pristalica. Kad god nema osnova za svađu, nemirni duh ovih potencijalnih vitezova lutalica se iskaljuje u pljački autoputa, što je pošast puta između Sjenice i Novog Pazara. Pešterski Albanci nisu ništa manje divlji i grabežljivi od svojih ozloglašenih sunarodnika u okrugu Ipek i Đakovica.
Pored malobrojne hrišćanske populacije srpskih plemena i muslimana iz bosanskih plemena, u okrugu živi i značajan broj muslimanskih Albanaca. Ovi ljudi, koji su se doselili ovamo iz krajeva istočne Albanije, pripadaju plemenima Keljmendi i Kuči i, u manjoj meri, plemenima Hoti, Shala, Gashi i Krasniqi. Po svemu su slični saplemenicima u okrugu Ipek, ali nemaju bliski kontakt s njima. Umesto toga, oni održavaju bliske veze sa Mitrovicom, i gradom i okrugom, gde Albanci čine veći deo stanovništva. […]
/1892 Theodor Ippen: Novi Pazar und Kosovo/