Fshati Nokshiq e ka marrë emrin nga Noka, themeluesi i Nokshiqit. Në periudhën antike ky fshat është banuar nga banoret ilir të fisit Labeat. Banorët vendas që nga antika kanë qënë Ilir. Marrëveshja e Shën Stefanit, e mbajtur me 3 mars 1879, e cila ishte një marreveshje në mes Turqisë dhe Rusisë, shënoj me ndarjen e interesave të përbashketa në mes të këtyre dy fuqive të mëdha.
Kjo marrëveshje i shkëpuste tokat e Plavës dhe të Gucisë dhe ato toka i jepte Malit të Zi.
Nokshiqanët, si gjithnjë trima, mendjembrehtë dhe të pamposhtur, vëndosën që mos ta lëshojnë vendin e tyre pa rezistencë të armatosur. Kështu, së bashku me vëllezërit e tyre shqiptarë nga të gjitha trojet shqiptare, të udhëhequr nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, u bashkuan në fshatin kala, Nokshiq dhe, vendosën t’i dalin ballëpërballë Mark Milanit.
Me 4 dhjetor 1878, forcat shqiptare të udhëhequra nga prijësit shqiptarë siq ishte Ali Pashe Gusia, Jakup Ferri, që i udhëhiqnin forcat e Lidhjes Shqiptare, dhe Rugovasit, te prirë nga Qelë Shabani dhe Kadri Bajri, u mblodhën në Nokshiq. Këtyre luftëtarëve patriot ju prinin, si gjithnjë, Luanët banorë vendas, të cilët edhe e nisën luftën për mbrojtjen e tokave shqiptare. Të parët nokshiqan, që nisën luftën mbrojtëse ishin Nure Kurti dhe Kurt Asllani. Për trimëri të pashoq, në fushë të luftës kundër forcave serbo-malazeze, u dalluan Ali (Smajl) Mekuli, i cili jetoj plot 115 vjet dhe vdes në Nokshiq në vitin 1951, Adem (Smajl) Mekuli dhe shumë të tjerë të autoktonëve të fshatit Nokshiq, siq janë vëllëzëria Bucajt, Mehajt, Selimajt dhe Mekulët.
Sipas kronikasve të gjithë burrat e Nokshiqit vëndosën të japin jetën dhe mos të lejojnë forcat pushtuese sllave të depërtojnë në tokat shqiptare. Ajo që shkroi historinë dhe mbeti ikonë e pavdeskhsme e qëndresës dhe e lirisë, ishte edhe motra e Zhuj Selmanit, Kajë Galja, e cila, në këtë luftë, në mbrojtje të atdheut, kishte pre katër shkije me sëpatë në Kullë të Nokshiqit, që në melosin shqiptar na del e cituar si: “motra e zhujs, qafë kapricë, katër shkije i preu sakicë”.
Kjo luftë e përgjakshme, por heroike, i shkatërroi forcat e Mark Milanit dhe, për të parën herë, këtu, thyhen forcat Serbo-Malazeze. Kjo fitore kishte një jehonë të madhe në të gjitha vendet europiane. Në histori kjo rezistencë për të mbrojtur Shqipërinë nga copëtimi sllav, njihet si “Lufta e Nokshiqit”, të cilën e fituan forcat Shqiptare.
Tani për momentin, pas dëbimit të shqiptarëve nga Jugosllavia e Titos, në Nokshiq, përpos Kullave dhe tokës shqiptare nuk frymon asgjë shqiptare në këtë fshat.
Plava dhe Gucia u shkatërrua: shumica e shqiptarëve, nga dhuna malazeze, u larguan në SHBA, ata që mbetën aty u persekutuan, u asimiluan dhe u “boshnjakëzuan”. Më shumë se 90% e shqiptarëve të rinjë në Plavë dhe Guci, sot nuk flasin shqip apo nuk e praktikojnë gjuhën shqipe; këtu nuk ka shkolla, edukim e as arsimim të duhur në gjuhën shqipe…
Historia e lavdishme e kësaj cope të Shqipërisë historike po venitet; Nokshiqi, dikur vendkala, e i lavdishëm, në heshtje po thërret, E, Plava dhe Gucia shikon drejtë Tiranës e Prishtinës dhe po pret, po pret për mbështetje, për ndihmë e për kurajo.
Gëzim Mekuli
