SANDŽAK IZMEĐU DVA RATA – Formiranje Džemijeta

U uslovima kada srpska vlast nije dozvolila formiranje legalnih nacionalnih partija, neki albanski patrioti, na čelu s Nedžibom Dragom, 17. decembra 1919. u Skoplju formirali su političku partiju Muslimana, poznatu službeno pod imenom Džemijet (Ujedinjenje), koja je prostirala svoju djelatnost na Kosovu, u Makedoniji i u Sandžaku.

Balkanski ratovi su potvrdili težnju da se preseljavanjem stanovništva postignu etničke čiste granice. Mnoge državice na Balkanu, pa i Srbija, osvojeni prostor smatrale su ratnim plijenom. Nesrpsko stanovništvo Sandžaka, Kosova, Makedonije, koje je bilo uskraćeno u mnogim pravima, posmatrano je kao grupacija koju treba kulturno i nacionalno asimilirati. Ovakva politika naišla je na otpor uprkos činjenici da je prije stvaranja Kraljevine SHS 1918. godine obećavana puna ravnopravnost i uzajamno poštovanje različitosti zatečenih naroda. ( R. Škrjelj) Novopazarski kraj je posljije 1918, nakon stvaranja Kraljevine SHS, ostao i u novoj državi pritiješnjen opštim nepovoljnim društveno-ekonomskim kretanjima.[…]. Po prvim podacima, nakon 1918. godine, u deževskom kojem je pripadao Novi Pazar bilo je 311 naseljenih mjesta sa 24.477 stanovnika. Deževski srez (bez Novog Pazara) imao je 3.893 domačinstava sa 25 969 stanovnika od čega je bilo 17.124 pravoslavna i 8.845 muslimana. Novi Pazar je imao 2492 domačintava i 11.207 stanovnika osd čega 1669 pravoslavnih i 9301 muslimana. U grad je bilo 2000 kuča.(Šaćirović, S. Lićina, F.)

U uslovima kada srpska vlast nije dozvolila formiranje legalnih nacionalnih partija, neki albanski patrioti, na čelu s Nedžibom Dragom, 17. decembra 1919. u Skoplju formirali su političku partiju Muslimana, poznatu službeno pod imenom Džemijet (Ujedinjenje), koja je prostirala svoju djelatnost na Kosovu, u Makedoniji i u Sandžaku. Prema prof. Hakifu Bajramiju, Džemijet ima jednu svijetlu predhistoriju. Godine 1909. u Istanbulu formira se politički klub “Shqiptari”, koji je predvođen od Ibrahima Temoa. Godine 1912. ovaj politički klub konvertuje se u “Bashkimi” (Ujedinjenje), s centrom u Skoplju, predvođenim od Nedžiba Drage. Isti klub, 1915. godine u Mitrovici, vođen od Hasana Prištine imenuje se “Shpëtimi” (“Spas”), da bi se vratio ponovo u Skoplje 17. 12. (Hakif Bajrami,)

Rukovodioci za Sandžak bili su: Aćif Hadžiahmetović Bljuta, Ćamil beg Ejupbegović, Mehmedali Osmanbegović, Šahsuvar beg Čavić, Alaga Čilerdžić, Ejup Ljajići Ahmet Daca. Pravo ime ove organizacije bilo je Udruženje odbrane prava Albanaca, dok u javnosti zna da se maskira, prezentovan je s imenom Islamsko udruženje Muhafaza Hukuk Džemijet. Na osnivačkom kongresu Džemijeta, za predsjednika je izabran Nedžib Draga (1869-1921). U to vrijeme Štab Treće vojske obavijestio je ministra vojske da se u Skoplju održava Kongres Muslimana Juga, sudjelovanjem 64 učesnika kada je za predsjednika izabran Nedžib Draga (umro u Beču 1921), za podpredsjednika Šejh Sadudin, a za sekretara Aćif Bljut

Na osnivačkoj skupštini usvojen je program rada, koji se pretežno koncentriše u tačkama koje su bile u suprotnosti s nastojanjima partijskih, vladinih politika (Radikalne partije i Demokratske partije) za kolonizaciju i agrarnu reformu i sa tačkama koje su bile vezane pitanjima obrazovanja. Politički program Džemijeta sačinjen je od svega 10 tačaka:

1. Obrazovno-vjerska autonomija. Ujedinjenje vjerske uprave u cijeloj zemlji, a da se zakonom obezbijedi veza sa kalifatom,
2. Šerijatski sudovi o vjenčanjima, porodici i o drugim pitanjima,
3. Očuvanje vakufa i drugih materijalnih dobara,
4. Maternji jezik za neslavensko stanovništvo, odnosno muslimansko u osnovnom obrazovanju i autonomija u funkcionisanju škola,
5. Udaljavanje od državnih škola čitanja molitvi prema hrišćanskim ritualima, ponovno razmatranje školskih knjiga od kojih treba odstraniti obrazovne jedinice s vjerskim karakterom,
6. Opredjeljenje muslimanskih poslanika na narodnoj skupštini, u proporciji s ukupnim brojem muslimanske populacije i formiranje jedne posebne organizacije muslimana,
7. Isključenje begovskih vlasništva,
8. Iz agrarne reforme, s opredjeljenjem za utvrđivanje pravila agrarne reforme,
9. Nedopunska beglerska isplata za prihode bogataša,
10. Od 1912. godine bez saglasnosti vlasnika oduzete su beglerska vlasništva i stavljene pod srpskom vlašću i pod nasilnom administracijom neprijatelja. Organizacija se angažira za vraćanje vlasništva u stanje prije 1912. godine. (Skender Hasani,)

Ova partija imala je svoj organ, list “Hak”, koji je štampan na srpskom i osmanskom jeziku u Skoplju, gdje je bilo i sjedište partije. Ejup Mušović kaže da je dotični list od ukupnog tiraža, 200 primjeraka od 1922. godine prodavao u Novom Pazaru.

List “Hak” odigrao je važnu ulogu za propagiranje programa Džemijeta i za demaskiranje šovinistiške velikosrpske politike prema Albancima.

Mišljenje da je ova organizacija bila nacionalna turska i da je osnovana na vjerskim osnovama ne može opstati, jer ovo najbolje demantuje činjenica da je njegov predsjednik Nedžib Draga, bio dostojni borac nacionalnog albanskog pokreta.²⁷² Istraživač Noel Malcolm tvrdi da je ova organizacija na početku bila planirana da se ujedini s Muslimanskom jugoslovenskom organizacijom Bosne, ali stepen prijateljstva između muslimana pripadnika slavenskog govora i Albanaca nije bio tako dubok da bi omogućio jednu zajedničku djelatnost. Razlike između ovih dviju zajednica biće još jasnije u toku narednih nekoliko godina kada će beogradska vlada pokušati da slavizuje islamske institucije prosrpske koje nisu imale podršku Albanaca. (Noel Malcolm) Povodom osnivanja “Džemijeta”, komandant mjesta u Skoplju, pukovnik Vuk M. Popović, čiji su organi pratili u stopu glavne džemijetlije, smatao je da “džemijetlije rade za veliku Albaniju i sa odmjetnicima zajedno učestvuju u razbojništvu”. Muslimanski element je od korijena neprijateljski raspoložen prema postojećem stanju. On je naveo da je Džemijet kao vjerska organizacija došla do budžeta od 40.000 dinara; iz tih sredstava tajne pošte sa Skadra i komitetima po Albaniji. Zaključeno je da: „Narod ovde ne zaslužuje slobode i treba (ga) održavati pod naročitim državnim uredbama“. (Bogumil Hrabak)

Džemijet je učestvovao na parlamentarnim izborima 1920. i 1924. godine osiguravši nekoliko mjesta u parlamentu Kraljevine SHS. Na parlamentarnim izborima u novembru 1920. godine, partija Džemijeta na čelu izborne liste za okrug Mitrovice, Drenice, Vučitrna, Skenderaja i Novog Pazara, koji su bili dio sreza Zvečana, imala je muftiju Ali Mahmutovića. Od ovih podataka možemo konstatirati da je Istočni Sandžak, znači Tutin, Sjenica i Novi Pazar u ovom vremenu, znači i u periodu između dva svjetska rata, bio nerazdvojivi dio Kosova, kao nastavak Kosovskog vilajeta.

Najveći uspjeh ova partija postigla je prilikom izbora 1923. godine, kada je imala 14 poslanika. Nakon smrti Nedžiba Drage (1921), na čelo Džemijeta došao je njegov brat Ferhat Draga, koji je hrabro djelovao u parlamentu. On je sa poslanicima svoje stranke tražio autonomiju za Kosovo, protivio se hrabro procesima oduzimanja vlasništva albanskog seljaštva od slavenskog elementa i tražio da država otvori i subvencionira vjerske i laičke škole na albanskom jeziku.

Na početku 1926. godine, na cijelom teritoriju Kosova, započeli su da se održavaju skupovi “Baškimija”, to jest Džemijeta, s namjerom da se narod bliže upozna s programom ove partije. Na tim skupovima odlučujući uticaj imali su i Hasan Priština i Bajram Curri, koji su pokušali da vrše organizaciju Albanaca.

U svojim diskusijama u parlamentu za obranu nacionalnih interesa, osim Ferhata Drage, za kojeg Dželetović smatra da im je osnovni cilj bio pripajanje Kosova Albaniji, istakli su se i Aćif Bljuta iz Novog Pazara, Ćenan Zijahu iz Bitolja, Halil bej Derala iz Tetova, Jusuf beg iz Ohrida, Rešat beg iz Skoplja i dr.

Džemijet je sarađivao i sa Komitetom Kosova sa kojim je, o mnogim problemima, imao iste stavove.

Džemijet, i po nacionalnom i po klasnom sastavu svoga članstva, bio je heterogena organizacija, čija se jedinstvenost u velikoj mjeri ogledala samo u vjeri. Operativnoj jedinstvenosti organizacije doprinosio je i opšti položaj i negativan nacionalistički stav režima prema tuđim, muslimanskim elementima. Sitnoburžoaska sredina je sve muslimane smatrala Turcima. Pod Južnom Srbijom podrazumijevali su se krajevi koje su Srbija, pa i Crna Gora, priključile svojim državama u balkanskim ratovima. Muslimani na obuhvaćenoj teritoriji bili su: Turci iz Makedonije, iz Prizrena i nekih okolnih sela, a mnogo manje po varošima Kosova i Metohije, u Novom Pazaru i Sandžaku; Arbanasi na Kosovu i Metohiji, u prizrenskom kraju, u zapadnoj i nešto srednjoj Mekedoniji i nešto u Novom Pazaru i grupama sandžačkih sela; muslimani srpskohrvatskog jezika u Sandžaku i sjeverno od Šar-planine (Gora, Sirinička i Sregačka župa) i Makedonci muslimanske konfesije (Torbeši). U socijalnom pogledu tu je bilo: feudalnih elemenata (begova i aga) i nešto veleposjednika kapitalističkog tipa; buržoazije, sitnoburžoaskog sloja i plebsa orijentalnog tipa po varošima (trgovčića, rentijera, hodža i vakufskih muftevelija, kafedžija; radnika-radnilara, hamala (nosača), varošana bez posebnog zanimanja; ratara, stočara, nešto šumskih radnika i drvosječa, rudara i ribara. Feudalnim elementima su više pripadali Turci i poturčeni Arbanasi (17% u varoškim naseljima). Ne čelu ugroženih muslimanskih redova izbili su ekonomski jači i kulturni izdignutiji gradski i feudalni elementi, Turci i turcizirani Arbanasi. Kasnije, odnosno od 1923. godine, rukovodstvo su preuzeli mnogobrojni, dinamičniji i od susjedne Albanije donekle pomognuti (od albanskih državljana) Arbanasi, u prvom redu feudalci.

Džemijet je u prvo vrijeme trebalo da bude prevashodno vjersko- kulturna organizacija. Pošto su nacionalistički, politički položaj i klasno ekonomski interesi bili akutno pogođeni, Džemijet je brzo prerastao u pravu političku, a na kraju i nacionalnu političku organizaciju.(Bogumil Hrabak)

Draga je bio pravi primjer Arbanasa (porijeklo, navodno iz Klimenata, Kelmenda), ponosit na svoje plemensko porijeklo i drevno prisustvo naroda na Balkanskom poluostrvu. Održavao je vezu sa Kosovskim komitetom u Skadru, pa mu je neko vrijeme bio i predsjednik. Održavao je kontakte i sa kačacima, iako je o njima, kao i neki drugi u Narodnoj skupštini, govorio sa nipodaštavanjem, kao o običnim razbojnicima. Sa vladavinom Srba u južnim krajevima se nije mogao pomiriti, pa je tražio saveznike u Stjepanu Radiću i HRSS-u. Odgovarala mu je buržoaskim nacionalizmima isparcelisana federalistička država, gdje bi on, preko Džemijeta, nametnuo svoju vlast i pravo Arbanasa od Sandžaka do jugoslavensko-bugarsko-grčke granice. Naglašavao je da ogroman broj muslimana Sandžaka, Kosova, Metohije gotovo cijela Makedonija, pripada Arbanasima. On je živo protestovao na svako gonjenje arbanaških seljaka, kačakih jataka, ali je stalno odbijao da spozna da su tih godina jedini razlog za takvo postupanje bili kačaci, odmetništvo i dezertiranje momaka iz stalnog vojnog kadra. Po svojim koncepcijama o albanstvu Južne Srbije ispovijedao je iste zamisli kao Kosovski komitet. On je naglašavao brojnu zastupljenost Arbanasa, i na apsolutnom pravu na osnovu toga i u razgovoru sa sreskim nečelnikom pred žalosno krvoproliće u Kosovskoj Mitrovici. Jednom riječju, bio je velikoalabanac, sličan Hasanu Prištini i begovima – nacionalistima uoči 1912. godine, koji su tražili autonomiju za pet vilajeta, oslanjajući se na Austro-Ugarsku… Džemijet je načelno tražio i ustanovljavanje arbanaških osnovnih škola. Velikoarbanasi u nacionalno-političkom smislu bili su još osmanlijski vaspitanici, naročito begovi koji su turski govorili i među sobom pokazivali turski orijentalni mentalitet. Mase sa svojim osnovnim potrebama bile su im daleke, a njihov patriotizam bio je ispolitizirani nacionalizam koji je računao sa ličnim ambicijama, a nije bio demokratski, dovoljno čovječan i svakodnevan. (Hrabak)

Govoreći o Džemijetu, sociolog Sreten Vukosavljević, rekao je o Džemijetu (4. juna 1923) sljedeće:

„Džemijet ima jedan program prilično konfuzan, težnje rđavo definisane, nejasno izražene. To dolazi delom od toga što su u Džemijetu skupljeni muslimani iz tri rase: turske, naše i arnautske i otuda što su u Džemijet ušli ljudi raznih socijalnih položaja: muslimanske čifčije i muslimanski begovi. Ali te nejasnoće dolaze najviše od toga što tu ima izvesnih težnji koje oni ne mogu javno izraziti… Tu se naredbe izdaju na uvo, tu se pisma čitaju između redova; motivi se bez saopštavanja shvataju, a i najmanje aluzije odmah jasno razumeju. Tu i takvu celinu, tako vrsno pevezanu, Džemijet hoće da politički afirmira kao nešto posebno u našoj državi i da je stvori kao tako nešto posebno. Džemijet nije klerikalna stranka, kao što se u nas obično misli i sudi po tome što je Džemijet stranka isključivo za pristalice jedne vere. On se nije mnogo angažovao za versko- prosvetna pitanja. Kada je u skupštini donet jedan rđav zakon o vakufima, Džemijet nije ni protestovao. Uređenje veza sa Kalifatom i priznanje šerijatskog prava, bračnog i naslednog, izvojevala im je mislimanska bosanska organizacija a ne Džemijet zbog neobaveštenosti. Ali Džemijet uspeva da se predstavi kao stranka, koja se bori za izvojevanje tih prava, za koje se ona u stvari nije ovde ni interesovala…

Predstavnici Džemijeta idu u Niš i posećuju tamo internirane kačačke porodice. Jedan predstavnik Džemijeta ističe na svojoj svadbi tursku zastavu. Treći jedan govori javno kako su uši Evrope sada zatvorene za makedonsko pitanje, ali će se otvoriti…

„Potencira se još jedna stvar. Ja sam već rekao da Džemijet nije klerikalna organizacija. On postepeno počinje bivati nacionalna organizacija, nacionalistička, turska i arnautska. U njihovom listu i u njihovim skupštinama se naročito neguje kult Kemal paše, i svi njegovi i ratovi i podvizi vrlo revnosno to ističu. Još više Džemijet postaje organizacija nacionalistička arnautska. Nacionalističke arnbanaške težnje najveća su opasnost za nas. Ljudi koji vode Džemijet to su nacionaliste, najistaknutije u arnautskim pobunama od 1908. do 1912. godine. To su ljudi, koji su onda proklomovali veliku autonomnu Škipniju od Jadranskog mora do Štipa i Sereza. Na velikom kongresu pet rumelijskih vilajeta (Skadar, Janjina, Kosovo, Bitolj i Solun), održanom u junu 1909. godine u Debru, kongresu koji je pravi put posle Prizrenske arnautske lige jasno formulisao nacionalne zahteve, najvažniji su činioci ljudi koji sada vode Džemijet.“ (Politika, 12. VII 1924, 4. – vidi: B. Hrabak, Jugoslovenska muslimanska organizacija prema Muslimanima Sandžaka, Kosmeta i Makedonije 1919-1925. godine, ” Novopazarski zbornik”, XIX, 1995, 155-78.)

Još kasnije u elaboratu „Manjinski problem u novoj Jugoslaviji“, Vasa Čubrilović o rješavanju manjinskih problema u novoj Jugoslaviji, od 3. novembra 1944, stoji:

„Arnautska separatistička akcija, naročito je bila jaka na Kosovu i Metohiji. Tu je oduvek bio aktivan Kosovski komitet, obično pomagan i novčano i politički od fašističke Italije. Kad je izborio sporazum sa Stojadinovićem preko Mehmeda Spaha, Ferat beg Draga uspeo je da proširi autonomiju islamske verske zajednice i na Staru Srbiju i Makedoniju sa sedištem u Skoplju. Albanski separatisti su dobili naše oružje u ruke, oni su za dve do tri godine tako spretno iskoristili da su u svoje ruke dobili celokupnu versku i prosvetnu organizaciju Muslimana na Jugu. Preko nje oni su se politički organizovali i prešli u napad tako da je vlada u Beogradu u jesen 1939. bila prisiljena da tu autonomiju ukine.

Kao što se vidi, još pre početka rata još 1941. naše nacionalne manjine su manje više neskriveno pokazivale svoju težnju da iskoriste prvi ratni sukob, iziđu iz okvira naše državne zajednice i priključe se susednim državama.

Kako se u upućenim političkim krugovima o tome dosta znalo, niko nije ni slutio da se kod tih manjina nagomilala tako velika količina mržnje prema nama. Ta mržnja i neobuzdana težnja za našim uništenjem nekima od njih je elementarni nagon posle 6. aprila ili već prvog dana rata i vojnik i građanin kod nas osjetio je da Nemci, Mađari i Arnauti čine glavni kadar petokolonaške vojske, koja se pojavila kao organ zavera i slugu u svakom mestu, da je bilo jasno da se ta organizacija morala stvarati sistematski i dugo vremena još pre početka rata. Izlišno bi bilo navoditi primere za njihov petokolonaški rad.“  Historijski i politički značaj Džemijeta ležao je u otvorenim tendencijama za ostvarivanje vjerskih i nacionalnih ciljeva muslimana u Kraljevini SHS. Ali, na žalost, ova organizacija neće moći postići svoje ciljeve. Pored toga, Džemijet će ostati u kolektivnom sjećanju albanskog, bošnjačkog, pa i turskog naroda, kao solidan napor za njegovu političku i vjersku afirmaciju. Prestanak Džemijetove političke aktivnosti bit će težak udarac za cjelokupno muslimansko stanovništvo na istočno albanskim teritorijama, koje je ostalo bez dostojanstvene formulacije svojih interesa, što će uzrokovati produbljivanje njegovog nezadovoljstva državnom politikom koja je bila u sukobu sa svim međunarodnim konvencijama.

Izvor: Ismet Azizi: Aćif ef. Hadžiahmetović-Bljuta: Velikan Sandžaka