Në një intervistë të guximshme për revistën Stav, akademiku i njohur boshnjak me origjinë nga Bihori, Šerbo Rastoder, flet pa dorashka për historinë e errët të Sanxhakut, diskriminimin e vazhdueshëm të boshnjakëve dhe shqiptarëve në Jugosllavi dhe heshtjen kolektive rreth krimeve të komunizmit. Duke trajtuar edhe Masakrën e Tivarit, ai hedh dritë mbi një të kaluar të deformuar, të cilën institucionet ende sot refuzojnë ta njohin siç duhet. Një rrëfim që i tejkalon kufijtë akademikë dhe bëhet thirrje për ndërgjegjësim kombëtar dhe institucional, si për boshnjakët ashtu edhe për shqiptarët.
Ismet Azizi
Identiteti, politika dhe kultura e kujtesës
Šerbo Rastoder për revistën Stav: Faktet dhe të vërtetën për boshnjakët e Sanxhakut duhet t’i bëjmë të dukshme
“Ne jemi ashtu siç jemi. Në Mal të Zi kemi gjashtë ministra boshnjakë – a ka ndodhur ndonjëherë kjo gjatë komunizmit? Por përballë kësaj kemi një ideologji të ndryshme. Çfarë na nevojitet neve? Ne nuk kemi nevojë për pushtet, as për forcë. Ajo që na duhet është vetëm vendosmëria për të pasur të drejtën tonë. Dhe askush nuk ka të drejtë të na e mohojë atë.”
Ai thekson se që kjo e drejtë të mbrohet, nevojitet dije – por, siç pohon, fatkeqësisht “shumica e politikanëve tanë ose i kanë blerë diplomat, ose nuk dinë asgjë”. Edhe pse kjo mund të tingëllojë si e ekzagjeruar, Rastoder beson se me një veprimtari të organizuar mund të arrihet shumë.
Ai i është mirënjohës posaçërisht njerëzve nga Bosnja, e sidomos familjes së të shpërngulurve nga fshati Šahoviq, që kanë mbështetur përpjekjet për të ruajtur kujtesën historike, siç ndodhi në promovimin e librit të tij në Brčko, ku foli myftiu Fazlović – një prej pasardhësve të atyre që u detyruan të largoheshin nga ajo zonë.
Përpjekja për vendosjen e një përmendoreje në vendin e masakrës së Shahoviqit
Komunizmi, marrëveshja jugosllavo-turke dhe emigracioni i myslimanëve
Rastoder shpjegon një nga momentet më delikate të historisë së pasluftës: marrëveshjen e vitit 1953 mes Josip Broz Titos dhe ministrit të Jashtëm të Turqisë, Fuad Köprülü, që hapi rrugën për shpërnguljen masive të myslimanëve.
Në intervistë, Rastoder përmend përpjekjet për të ngritur një përmendore në vendin ku besohet se ndodhet një varrezë masive pranë xhamisë në Šahoviq. Megjithëse nuk ka prova të plota shkencore për ekzistencën e varrezës, ekzistojnë shumë tregues toponimikë dhe dëshmi gojore që mbështesin këtë pretendim.
Rastoder tregon se kërkoi nga Komuna vetëm 100 metra katrorë për të vendosur një përmendore, por iu mohua duke iu thënë se komuna nuk kishte tokë atje. Në fund, ai identifikoi një truall që kishte qenë pronë shtetërore, por në të tashmë ndodhej një fabrikë.
Ai thekson absurdin që toponimet si “Orlov izvor”, “Ahmetova livada”, “Hasanbegovića mahala” e “Džamijsko” ende ekzistojnë, por historia e krimeve kundër boshnjakëve është shtypur dhe përmendoret mungojnë.
Kultura e kujtesës dhe ideologjia e mohimit
Për të, vendosja e përmendoreve në vendet ku ndodhën masakra ndaj myslimanëve në Mal të Zi – jo vetëm në Šahoviq, por edhe në Pljevlja e më tej – është një akt i kulturës së kujtesës. Ai kritikon politikën aktuale që, edhe pse ka përfaqësues boshnjakë në qeveri, nuk ka arritur të ndërtojë institucione të vërteta që do të mbronin kujtesën historike.
“Edhe sot po diskutohet ngritja e një përmendoreje për boshnjakët që u deportuan nga Mali i Zi më 1995 – dhe kjo po shoqërohet me marrëveshje të turpshme kompensimi,” shprehet ai, duke përmendur shembullin e Alem Bajrović, i cili e refuzoi kompensimin për babanë e tij të vrarë, dhe sot angazhohet në aktivizmin për të drejtat e njeriut.
Komunizmi, marrëveshja jugosllavo-turke dhe emigracioni i myslimanëve
Komunistët dhe marrëveshja e heshtur për shpërnguljen e myslimanëve
Rastoder shpjegon një nga momentet më delikate të historisë së pasluftës: marrëveshjen e vitit 1953 mes Josip Broz Titos dhe ministrit të Jashtëm të Turqisë, Fuad Köprülü, që hapi rrugën për shpërnguljen masive të myslimanëve – përfshirë shqiptarët, goranët, torbeshët e boshnjakët – nga Jugosllavia drejt Turqisë. Ai e quan këtë një marrëveshje “dzentëlmenësh” – pra, jo të nënshkruar formalisht, por me pasoja të mëdha.
Sipas tij, kjo është vazhdimësi e marrëveshjes serbo-turke të vitit 1938, e arritur nga Princi Pavle, ku ishte planifikuar shpërngulja e 40.000 familjeve myslimane. Ai ngre një pyetje therëse:
“Nëse dikush të shet për 500 lira – sa ishte kompensimi për çdo të shpërngulur – a është kjo një çmim i lartë apo i ulët për një kokë boshnjaku?”
Si bëheshe turk për të shpëtuar?
Rastoder përshkruan dy mënyra për t’u “bërë turk” dhe për të marrë vizë për emigrim:
- Nëpërmjet ambasadës në Beograd, ku kërkohej të dëshmoje se je turk – edhe nëse dije vetëm dhjetë fjalë turqisht si “merhaba”, “aksham” etj., kjo mjaftonte.
- Përmes rrugëve të kontrabandës, duke shitur ndonjë lopë dhe duke shkuar përmes kanaleve të organizuara në mënyrë të paligjshme, siç ishte rasti me një kontrabandist të njohur – Pera Masllovariqi.
Kur këto rrugë u mbyllën, shumë u detyruan të shkonin në Maqedoni për të marrë një dokument që i identifikonte si turq, që më pas t’u mundësonte hyrjen në Turqi. Këto ishin histori të dhimbshme shpërnguljeje, ku shumë ikën, disa u kthyen dhe të tjerë humbën gjithçka.
Superioriteti i padukshëm i “evropianëve”
Rastoder sjell një tregim prekës, por edhe domethënës: një familje boshnjake që kishte emigruar në Turqi në vitet ’60 solli me vete një televizor të prodhuar në Jugosllavi. Edhe pse në Istanbul ende nuk kishte sinjal televiziv, ata nuk donin ta linin pas pajisjen. Pak kohë më vonë, kur nisi transmetimi eksperimental, ata shitën televizorin dhe me të hollat ndërtuan katin e parë të shtëpisë së tyre të re. Kjo histori simbolizon superioritetin teknologjik të Jugosllavisë ndaj Turqisë në atë kohë, por edhe krenarinë e emigrantëve boshnjakë që sillnin me vete një kulturë “evropiane”.
Por kjo sjellje, sipas mikpritësve turq, shpesh ishte e përçmuar:
“Ata silleshin me arrogancë, si evropianë të qytetëruar. Por shumica e tyre u ambientuan mirë dhe ia dolën.”
Rastoder e përmbyll këtë pjesë me një citim prekës nga romani i Huso Bašićit:
“Çfarë është më e zezë se korbi? Zemra e muhaxherit.”
Sabiha Gökçen, Masakra e Tivarit dhe heshtja institucionale
Rastoder sjell në vëmendje një nga figurat më ikonike të historisë moderne turke – Sabiha Gökçen [pilotja e parë femër në botë që mori pjesë në luftëra, e cilësuar “bijë shpirtërore e Ataturkut”. Por, siç zbulon ai, ajo ka prejardhje boshnjake: emri i saj i vërtetë ishte Sabiha Ćorović, nga fshati Lozna afër Bijelog Polja, vajza e Izetit dhe Hajrijes.
“Edhe pse ajo nuk përmend kurrë origjinën e saj – ndoshta ngaqë u birësua në moshë të re dhe humbi prindërit – ajo ka ende të afërm në Sanxhak. Dhe në Bosnje, e njohura gazetare Aida Ćorović e konsideron si tezen e saj.”
Rastoder thekson se hapin e parë për të ndërtuar një kulturë kujtese është të bësh figurat e fshira të dukshme, ndërsa hapi i njëqindtë është përfshirja e tyre në sistemin arsimor…]
Masakra e Tivarit – një zë i vonuar në histori
Ai nënvizon Masakrën e Tivarit si një ngjarje me pasoja të rënda për shqiptarët
Intervista kalon pastaj në një nga temat më tragjike për shqiptarët: Masakra e Tivarit, e kryer nga partizanët ndaj rekrutëve shqiptarë më 1945 në qytetin e Tivarit. Rastoder pranon me sinqeritet:
“E vërteta është se në qarqet shkencore nuk dihej thuajse asgjë për këtë masakër – por shqiptarët e dinin. Unë jetoj në Bar dhe, që kur isha fëmijë, kam dëgjuar se shoferët nuk donin të shkonin në Kosovë me tabela të Barit, për shkak të incidentesh të shpeshta.”
Më pas, ai rrëfen në mënyrë të detajuar ngjarjen:
- Pas shtypjes së Kryengritjes së Drenicës në vitin 1945, mijëra shqiptarë u rekrutuan me forcë për t’u dërguar në frontin e Triestes.
- Ata marshuan përmes Kosovës dhe Shkodrës deri në Bar.
- Aty, në zonën e Zaljevos, pas një incidenti ku u vra një partizan (Vido Dabanoviq), rekrutët shqiptarë u mbyllën në godinën e “Monopolit të duhanit”.
- Kur ata panë një grup partizanësh që po u afroheshin, menduan se do të vriteshin dhe filluan të ikin. Në atë moment, mitralozët e vendosur mbi kodra hapën zjarr – duke i masakruar në masë.
- Komanda ishte: “Vritini si lepuj!”
Numri i viktimave dhe tragjedia që vazhdoi në det
Rastoder shmang të japë shifra të sakta, por nënvizon se bëhet fjalë për qindra të vrarë. Ai kritikon ekzagjerimet, por e pranon qartësisht dimensionin e krimit. Sipas rrëfimit të tij:
- Disa të mbijetuar u nisën me një anije drejt Triestes, por anija shpërtheu mbi një minë pranë Dubrovnikut, dhe qindra të tjerë humbën jetën.
Në këtë kontekst, ai kujton një rast personal – si babai i tij strehoi punëtorë shqiptarë pas tërmetit të vitit 1981, në një kohë kur askush nuk i pranonte për shkak të histerisë anti-shqiptare në Jugosllavi. Në atë episod, disa shqiptarë shkuan te një komshi serb i familjes Rastoder për ta falënderuar dhe i puthën këmbët, sepse ai u kishte shpëtuar jetën duke i fshehur në një stallë derrash gjatë masakrës.
E vërteta ka mbijetuar – falë njerëzve të thjeshtë, jo institucioneve
Rastoder pohon se masakra e Tivarit u trajtua për herë të parë në mënyrë të denjë në një konferencë shkencore në Novi Pazar, ku dy historianë nga Prizreni – përfshirë Mustafa Balje – prezantuan dokumente dhe dëshmi për këtë krim.
“Përpjekjet për të organizuar një konferencë shkencore mbi këtë temë u sabotuan nga ‘tanët’, të cilët gjithmonë gjejnë justifikime.”
Por, së fundmi, një fabrikant privat lejoi që delegacione shqiptare dhe boshnjake të vizitonin vendin e masakrës dhe të vendosnin një pllakë përkujtimore – një hap i vogël, por me domethënie të madhe.
Diaspora në Turqi, keqpërdorimi i kujtesës dhe “absurditeti” i shtetësisë së dyfishtë
Shoqata “Karadag–Šahovići” dhe instrumentalizimi i dhimbjes
Në fund të intervistës, akademiku Šerbo Rastoder ndalet në një temë delikate: organizimi i diasporës boshnjake në Turqi, konkretisht përmes një shoqate të quajtur Karadag–Šahovići, e cila – sipas tij – nuk përfaqëson seriozisht interesat e të shpërngulurve.
“Ata atje po garojnë se kush do të jetë përfaqësuesi më i zëshëm i një historie që e dinë pjesërisht. Nuk dua të hyj në emra – për të mos u bërë palë – por ua kam thënë troç: nuk dua të arbitroj mes jush. Zgjidhni vetë një adresë të vetme për komunikim institucional, e cila të mos e komercializojë këtë çështje kaq të ndjeshme.”
Sipas tij, historia e dhimbshme e Shahoviq po keqpërdoret për qëllime personale apo politike, për “djenaze paralele” e për aktivitete të kota folklorike, ndërsa nuk ka ndonjë veprim real për ta kthyer këtë tragjedi në një çështje të shtetëzuar dhe të njohur.
Kritika e ashpër për kërkesën për shtetësi të dyfishtë: “Një nga idetë më të pakuptimta”
Shoqata “Karadag–Šahovići” ka kërkuar arritjen e një marrëveshjeje mes Malit të Zi dhe Turqisë për shtetësinë e dyfishtë për boshnjakët e shpërngulur. Rastoder e quan këtë ide “absurde dhe të rrezikshme”.
“E dini nga kush vjen realisht kjo ide? Nga qarqet pro-çetnike, nga ideologjia serbe. Qëllimi është: të mashtrojmë boshnjakët në Turqi të kërkojnë në masë shtetësinë e Malit të Zi – dhe më pas të kërkojmë të njëjtën gjë për serbët. Kështu, Mali i Zi do të kthehej sërish në një shtet serb.”
Ai thekson se kjo është një kurth politik, që nuk sjell përfitim real për diasporën. Madje, edhe vetë Turqia – sipas tij – nuk e dëshiron këtë marrëveshje, sepse frikësohet nga pasojat demografike:
“Nëse Turqia do t’i pranonte standardet evropiane dhe çdo komunitet të deklarohej me përkatësinë e vet kombëtare, atëherë turqit mund të dilnin në pakicë – dhe këtë ata nuk do ta lejojnë kurrë.”
Realiteti i trishtë: boshnjakët në Turqi nuk mësojnë as gjuhën amtare
Rastoder, i cili ka qenë mbi 100 herë në Turqi, pohon me zhgënjim se shumica e boshnjakëve atje nuk duan të mësojnë boshnjakishten, sepse e konsiderojnë veten si turq të mirëfilltë:
“Kjo më ka mërzitur shumë. Ata jo vetëm që nuk ruajnë gjuhën, por as nuk ndihen më pjesë e kombësisë së tyre origjinale.”
Ai përmend se shoqata më serioze dhe e organizuar në Turqi është “Bosna-Sandžak Derneği”, me qendër në Izmir, e vetmja e regjistruar në nivel federal dhe që drejtohet nga një mjek – me kapacitet për ta përfaqësuar me dinjitet këtë komunitet.
Pse dështojnë përpjekjet: më shumë hallvë, më pak veprim
Në mënyrë ironike dhe të hidhur, Rastoder përmbyll:
“Në vend që të kërkonin që kryetari i Kuvendit të Malit të Zi të fliste për masakrën e Shahoviqit para parlamentit, ata u përpoqën ta prisnin sa më bukur, ta ushqenin me pite dhe hallvë, ta bënin të ndihej i kënaqur me vizitën… dhe kaq. Rezultati? Asgjë.”
Çfarë na mëson kjo intervistë?
Intervista e gjatë dhe e thellë e akademikut Šerbo Rastoder është një akt i rrallë guximi intelektual dhe humanizmi historik. Në një shoqëri ku heshtja është bërë mekanizëm mbijetese, ai e thyen murin dhe flet hapur për:
- Të vërtetën e pathënë për shqiptarët
Në mënyrë të qartë dhe të prerë, Rastoder:
- Rikujton dhe denoncon Masakrën e Tivarit si një krim i përmasave të mëdha, i kryer nga partizanët jugosllavë mbi shqiptarët.
- E vlerëson përpjekjen e intelektualëve shqiptarë për të nxjerrë në dritë këtë ngjarje, por vëren se ka munguar përkrahja institucionale, edhe nga ana e boshnjakëve.
- Jeb dëshmi që konfirmojnë si heshtja e zyrtarëve, ashtu edhe heroizmi i individëve të zakonshëm – si rasti i Miloš Petrojević, që shpëtoi shqiptarë duke i fshehur në një stallë derrash.
Për Rastoderin, kjo është një plagë që nuk mund të mbyllet pa e shënuar vendin e krimit dhe pa i dhënë zë viktimave.
- Gjendja e boshnjakëve: ndërmjet harresës dhe vetëmashtirimit
Ai është jashtëzakonisht kritik ndaj elitës boshnjake:
- Denoncon mosdijen e klasës politike, të cilët ose “kanë blerë diploma”, ose nuk dinë asgjë për të kaluarën.
- Flet për një shoqëri boshnjake të ngujuar në një “gjeneratë heshtjeje”, që nuk e ka përkthyer dhimbjen në ndërgjegje historike e as në institucione.
- Kritikon pazarllëqet e ulëta me kompensime financiare për viktimat, duke përmendur shembullin e Alem Bajrović si simbol i dinjitetit dhe refuzimit.
Sipas tij, boshnjakët kanë nevojë jo për pushtet, por për vetëdije, për vendosmëri që e vërteta e tyre të bëhet e dukshme dhe të mbrohet me dinjitet.
- Mesazhi për diasporën dhe për bashkëpunimin shqiptaro-boshnjak
Rastoder është i zhgënjyer nga diaspora në Turqi, që shpesh e ka banalizuar dhimbjen historike:
- Ai refuzon përpjekjet për ta kthyer dramën në folklor ose përfitim politik.
- Dënon idenë e shtetësisë së dyfishtë si projekt i ideologjisë serbe për të manipuluar realitetin demografik.
Për të, shpëtimi vjen vetëm nëse boshnjakët dhe shqiptarët:
- Bashkëpunojnë për të ngritur një kulturë të kujtesës së përbashkët,
- Krijojnë institucione të përbashkëta të kujtesës dhe rezistencës,
- Dhe ruajnë dinjitetin e viktimave të tyre, pa e shitur të kaluarën për hallvë politike.
Rastoder, si boshnjak dhe si studiues, është ndër të rrallët që flet për gjenocidet e dyfishta – atë ndaj boshnjakëve dhe atë ndaj shqiptarëve – jo si histori të ndara, por si pjesë të një narrativesh të përbashkët shtypjeje, harrimi dhe mohimi.
Ai nuk kërkon mëshirë, por të drejtën për të vendosur një gur mbi vendin e krimit. Nuk kërkon as lavdi, por njohje të së vërtetës. Dhe këtë nuk e bën për interesa të momentit, por si borxh ndaj brezave që u flijuan dhe atyre që do të vijnë.
Përmes kësaj interviste të gjatë dhe të thellë, Šerbo Rastoder dërgon disa mesazhe të qarta:
- Për shqiptarët, ai bën një njohje të qartë dhe të prerë për Masakrën e Tivarit si një krim i partizanëve ndaj rekrutëve shqiptarë, duke konfirmuar se kjo ngjarje nuk ka marrë vëmendjen shkencore e publike që meriton. Ai nënvizon heshtjen institucionale dhe përpjekjet e vonuara të shqiptarëve për ta dokumentuar këtë gjenocid.
- Për boshnjakët, ai kritikon elitën politike dhe intelektuale për mungesën e vetëdijes historike dhe për komoditetin e disa individëve që shesin kujtesën për interesa të ngushta. Ai kërkon që boshnjakët të dalin nga “gjenerata e heshtjes” dhe të ndërtojnë institucione që ruajnë të vërtetën e dhimbshme historike të tyre.
- Në tërësi, Rastoder ngre alarmin për nevojën e kulturës së kujtesës: ngritja e memorialeve, dokumentimi shkencor i masakrave, edukimi i brezave të rinj dhe një strategji e vetëdijshme politike e kulturore për të dalë nga margjinalizimi historik.
Ai i shikon shqiptarët dhe boshnjakët si popuj të afërt që kanë ndarë të njëjtat vuajtje dhe padrejtësi historike, por që janë ende larg ndërtimit të një platforme të përbashkët të kujtesës dhe mbrojtjes së së vërtetës.