Na žalost, o ovome čovjeku se danas u Pazaru malo zna, izuzimajući starije Pazarce koji se sjećaju tog vakta. O njemu i njegovoj aktivnosti u Drugom svjetskom ratu reći ćemo nešto više poslije ovog poglavlja. U bitci za slobodu Novog Pazara pala su 144 Albanca. Mezarevi ovih šehida i gazija nalaze se na najvećem pazarskom mezarju Gazilaru. Sa područja Biševa i Rožaja stiglo je oko 2.000 muslimanskih boraca koje su predvodili mula Jakup Agović i Mujko Muković. Četnici su u toku ovih 65 dana (od 2. oktobra do 7. decembra 1941.), organizovali tri napada na Pazar, a Muslimanska milicija, na čelu sa Aćif efendijom, izvela je jedan jak kontranapad na grad Rašku. Tada se u bitkama kod Raške istakao Džemail Koničanin koji je predvodio borce tutinskog kraja.
Poznati historičar Ejup Mušović u knjizi “Novi Pazar i okolina” navodi:
“Prvi napad na Novi Pazar je bio 4. novembra 1941. godine. Cilj napada je bio zauzimanje grada i likvidacija Muslimana”. … Napad je trajao od 4 do 10 časova. Nije uspeo. Posle ovog napada Aćif je doveo u grad nove snage i kao odmazdu organiozovao napad na Rašku. Ovaj napad počeo je 16. novembra u 10 časova, završio se 17. novembra oko 16 časova. U ovom napadu učestvovalo je 2.600 sada bolje naoružanih Albanaca i Muslimana. Drugi napad četnika na Novi Pazar izvršen je 21. novembra sa jačim snagama nego u prvom napadu. Trajao je samo jedan dan. Za vreme ovog napada spaljena su sva muslimanska sela od Požege do Vučinića. l ovaj put Novi Pazar je uspješno odbranjen. Treći napad na Novi Pazar je bio specifičan. U njemu su učestvovali i Nemci, koje su četnici prevarili jer su ih obavestili da grad drže komunisti. Čim je napad počeo, oko 9 časova 04. decembra, Nemci su otkrili prevaru i vratili se u Rašku zajedno sa četnicima.” (5)
U prvom napadu četnici su, prema riječima E. Mušovića, imali 83 poginula i 68 ranjenih nakon čega Aćif efendija organizuje kontranapad kako bi četnicima zadao odlučujući udarac. Za komandanta napada je određen Bajazit Boljetinac. Najbliži saradnici su mu bili komandant tutinske jedinice Koničanin i braća Drešević. Bili su dovoljno jaki da zauzmu četničko uporište Rašku, ali su dobili upozorenje od Nijemaca da ne idu dalje. U napadu na Rašku, od zalutalog metka, poginuo je i Alijaga Ćilerdžić bliski saradnik Aćifa efendije i jedan od vođa ovog napada. Tada je smrtno stradao i Abdulahaga Rožajac otac poznatog pazarskog komuniste Hasa Rožajca.
U drugom napadu na Pazar, četnicima je pristiglo pojačanje iz Srbije u ljudstvu i naoružanju. Misleći da će sada bolje proći nego prvi put, a ujedno kivni zbog prethodnog poraza, četnici su pokazali izuzetnu svirepost i brutalnost, popalivši sva muslimanska sela od Požege do Vučinića. Tada su mještani Požege bukvalno masakrirani. Stariji ljudi koji su preživjeli ovaj strašni događaj pričaju da su “četnici klali starce, žene i decu i bacali ih u volujska kola, a zatim puštali da sama dođu natovarena sa masakriranim telima u Pazar”.
Nakon što su prestali napadi na Pazar u ovaj grad dolazi najpoznatiji sandžački komunista Rifat Burdžović-Tršo. On je u to vrijeme bio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak i htio je da svojim dolaskom u Pazar (10. aprila 1941. godine) pokuša da motiviše narod i uglednije ljude za ustanak. Nažalost, nije u tome uspio, tako da u Novom Pazaru komunisti, sve do pred kraj rata, nisu predstavljali značajniju snagu. Jedan od glavnih razloga što nije došlo do masovnijeg pristupa bošnjačkog lokalnog stanovništva KPJ i partizanskom pokretu jeste taj “što je KPJ agresivno poricala vjeru i suzbijala svako ispoljavanje religioznih osjećanja u svojim redovima – islam je bio i ostao temelj identiteta i osnovni faktor etničke razlikovnosti i posebnosti bošnjačko-muslimanskog naroda u odnosu na druge jugoslovenske narode, pa je mnogim Bošnjacima bilo nepojmljivo pristajanje uz pokret čija se ideologija zasnivala na izravnoj negaciji vjere, iz koje je crpljena sva naša duhovna, kulturna, pa i društvena motivacija.” (6)
Aćif efendija i braća Drešević su suvereno kontrolisali situaciju u gradu. Misleći da će likvidacijom Aćifa efendije preokrenuti stanovništvo Pazara na svoju stranu, lokalni komunisti na čelu sa Ramizom Kočom iz sela Požege planiraju njegovo ubistvo. U vezi sa trećim pokušajem atentata na ovog velikana historičar Mušović navodi: “Većina članstva prihvatila je inicijativu (za Aćifovom likvidacijom, prim. autora). U Mesnom komitetu Partije atentator se izvlači žrebom. To je bio Haso Rožajac. Po savetu mesnog komiteta u Kosovskoj Mitrovici ove akcije su obustavljene.” (7)
Radi smirivanja situacije u pograničnim sreopvima između Srbije, Sandžaka i Kosova (studenički, deževski, sjenički, kosovsko-mitrovački i vučitrnski srez), u drugoj polovini aprila 1942. godine Milan Nedić šalje svog izaslanika Milana Aćimovića, ministra unutrašnjih poslova na razgovore sa Bošnjacima i kosovskim Albancima. Radi štete koju su srbijanski četnici nanijeli muslimanskim selima u deževskom (novopazarskom) srezu, srpska vlada na čelu sa M. Nedićem se obavezuje “da pošalje pomoć od 10 miliona dinara za podizanje popaljenih kuća.” Sa predstavnicima Nedićeve vlade održana su tri sastanka, prvi u Kosovskoj Mitrovici, drugi u Raški a treći polovinom maja u Vrnjačkoj Banji. Sve tri strane su učestvovale kao ravnopravni partneri.
Krajem 1942. među istaknutim prvacima u BiH i Sandžaku jača ideja o autonomiji Bosne i Sandžaka u okviru njemačkog okupacionog sistema. Početkom 1943. godine u Bosni se pojavljuje jerusalimski veliki muftija Haj Amin Al-Husseini (poznat kao El-Hoseini), utemeljitelj Palestinskog nacionalnog pokreta i jedan od vođa Velikog palestinskog ustanka (1936-1939). On je predložio bosanskim prvacima da se osnuje jaka SS divizija od pripadnika bošnjačkog naroda koja bi bila sastavni dio njemačkih oružanih snaga. Bošnjaci su mislili da će svoju autonomiju brže ostvariti uz pomoć najjače strane – Njemačkog Rajha. To je bio period kada su i srpska i hrvatska i bošnjačka strana sarađivale sa Nijemcima i svaka je gledala da dobije što bolju poziciju u velikom ratnom košmaru.
Hrvati su dobili fantomsku NDH u čiji je sastav uvukla i BiH i jedan dio zapadnog Sandžaka. Srbi su čeznuli za Velikom Srbijom sve do Kninske krajine, dok su Bošnjaci tražili samostalnost BiH i vraćanje Novopazarskog Sandžaka pod svoje okrilje koji je bio u njenom sastavu sve do Berlinskog kongresa, l tada su Bošnjaci bili najslabija strana, samo zbog toga što su bili bez političkog rukovodstva, tako da su u rat ušli potpuno nepripremljeni.
Međutim, našli su se pojedinci u muslimanskim redovima, i u Bosni i u Sandžaku, koji nisu dozvolili da njihov narod tako lahko padne pod ustaški nož i četničku kamu.
l u Bosni i u Sandžaku se formiraju narodne muslimanske milicije. U istočnoj Bosni su “poseban doprinos dale: podrinjske milicije, Huskina vojska, Pandžin oslobodilački odred, a pogotovo muslimanske formacije Tuzlanskog kraja – Hadžiefendićeva legija i zeleni kadar Nešada Topčića.” (8)
Može se sa sigurnošću reći da tamo gdje su one postojale, bošnjačko-muslimanski narod je opstao. Bošnjaci su odbili da žive u NDH, državi utemeljenoj na zločinima, ali nisu htjeli ni da se priklone četnicima koji su ih kamama prisiljavali da se vrate u “veru pradedovsku.”
Autor: Harun Crnišanin
Izvor: Sinovi Sandžaka