- Opći pogled
Odluke Berlinskog kongresa bile su sudbonosne za dalji život Novopazarskog Sandžaka. Od tada se prema ovom području povećavaju interesi velikih sila kao i susjednih država. Dolaze do izražaja brojne suprotnosti prožete nacionalnom, vjerskom, socijalnom i klasnom netrpeljivošću.
Ulazak austro-ugarsknh trupa u jedan dio Novopazarskog Sandžaka uzrokovao je promjenu u administrativnom pogledu. Već u proljeće 1880. godine, Porta je osnovala Pljevljanski sandžak čije su se granice tačno poklapale sa granicama područja koja su zaposjele austro-ugarske trupe.
Poslije postavljanja svojih garnizona u gradovima Novopazarskog Sandžaka (Priboj, Prijepolje i Pljevlja), Austro-Ugarska je posvetila veliku pažnju unutrašnjim zbivanjima na tom području. Njen glavni cilj je bio da se spriječi svaka propaganda Srbije koja je prema ovoj oblasti bila veoma zainteresovana. Pošto je Austro-Ugarska svoj prodor bila usmejrila ka Solunu, za nju je područje Novopazarskog sandžaka bilo od veoma velikog značaja za postizanje toga cilja.
Godine 1908. oktobra 28. Austro-Ugarska je povukla svoje trupe iz Novopazarskog Sandžaka. Međutim, napuštanjem Sandžaka nije se odrekla imperijalističke politike prodiranja na jug, a takođe ni izgradnje sandžačke željeznice („sandžačka željeznica i dalje je držala otvorene južne vratnice za Solun.[i]
Na ovom području osjetila se i djelatnost Prizrenske lige do čijeg je stvaranja došlo 10. juna 1878. godine. Ona je predstavljala značajan preokret u albanskom nacionalnom preporodu.
Djelokrug Lige proširio se i preko Sandžaka, Novog Pazara. „Šube”, nacionalni komitet razvijali su na sve strane svoju aktivnost i preuzimali vlast… Tek se na Limu taj revolucionarni pokret slomio. Tu su stajale mirno austro-ugarske trupe tako da su se stanovnici daleko držali od svakog učešća u revolucionarnom pokretu Lige.[ii]
Međutim, Turska vlada je uskoro preduzela mjere sa ciljem uništenja Prizrenske lige. Vojne snage pod komandom Derviš-paše u nekoliko okršaja razbile su ligine snage i Derviš-paša je aprila 1881. godine ušao u Prizren.
Režim turske vlasti na području Novopazarskog Sandžaka poslije Berlinskog kongresa bio je veoma oštar. Mjere turskih vlasti bile su stroge, a sistem eksploatacije veoma težak. Brojne poreske dažbine i netrpeljivost vlasti uzrokovali su iseljavanje srpskog stanovništva koje je bilo najjače do 1880. godine, ali je ovo iseljavanje primjetno i početkom XX stoljeća. Međutim, poslije Berlinskog kongresa došlo je do naglog priticanja muslimanskog stanovništva iz Bosne i Hercegovine. Kao rezultat veoma žive migracije, stanovništvo Novopazarskog Sandžaka postalo je prilično raznovrsno. Ono je na svoj način doživljavalo vijesti o namjerama susjednih država i povodom toga izražavalo svoj stav. Muslimansko stanovništvo je osjećalo mržnju prema Austro-Ugarskoj i uvijek je strahovalo da ona ne zaposjedne i ostali dio Sandžaka.
Među stanovništvom Novopazarskog sandžaka često su proturane vijsti da će ovu oblast Turska ustupiti Srbiji. Takve vijesti izazivale su uzrujanost kod muslimanskog stanovništva, što je zaoštravalo njihovu netrpeljivost prema srpskom stanovništvu. Početakom aprila 1899. godine došlo je do snažnog revolta muslimanskog stanovništva u Novom Pazaru i okolini povodom toga što su najviđeniji turski čnnovnici (Aćif-beg, predsjednik općine, Osman Nuri-beg, kajmakam novopazarski i članovi Medžlisa) primili odlikovanja kojim ih je srpski kralj odlikovao ukazom od 17. decembra 1898. g. Narod je shvatio da su odlikovani činovnici izdajnici i da će oni ustupiti Novi Pazar Srbiji.
Kolovođe nezadovoljnih Muslimana bili su: Sinan Grbović, Hafiz Ramo i Abdurahman-efendija. „Oni su“ – izvještava upravnik raške carinarnice 4. aprila 1899. godine – „rastrubili kod proste mase da su odlikovana lica sem odličija primili i nebrojeno blago da Novi Pazar izdadu Srbiji i da su to izdajice vere i naroda kojima treba kuće raskopati.“[iii]
Turske vojne vlasti naredile su pripravnost, a vojska je čuvala kuće odlikovanih. Odlikovani činovnici nisu uspjeli da stišaju masu. Aćif-beg je podnio ostavku, a to su učinili i Salih-beg Alibegović, član Medžlisa i Osman-beg Čavić, također član Medžlisa. Bezuspješan je bio i pokušaj da se stiša nemir koji su učinili Ahmed-efendija, član Idare-medžlisa u Sjenici i Amir-efendija Lumić, sekretar sjeničkog mutesarifa. Oni su radi toga došli u Novi Pazar 4. aprila 1899. godine.
Kosovski valija bio je izvješten o ovim događajima. Kolovođe nezadovoljnika pozvani su i otišli u Skoplje. Međutim, nezadovoljstvo se nije stišavalo. „Naprotiv, ovo je pozivanje njihovih kolovođa prostu masu još većma razdražilo, pa se povodom ovoga jednako kupe u gomile i prete da se onima, koji su uzrok pozivanju ‘ovih čestitih ljudi’ osvete, a nadaju se da će i iz nahije Peštera doći još Arnauta da im priteknu u pomoć.“[iv]
Kolovođe nezadovoljne mase najzad su se, u prisustvu valije i Hadži Zeke iz Peći, izmirili sa Aćif-begom, pošto im je valija zaprijetio da će ih odmah protjerati ako se ne stišaju.
Početkom XX stoljeća došlo je do širokog pokreta i ustanaka seljaka koji se javio kao rezultat teškog stanja i nesrećenih agrarnih odnosa u Novopazarskom Sandžaku.[v]
Najsnažniji pokret javlja se na području srezova prijepoljskog, pribojskog, pljevaljskog, sjeničkog i novovaroškog. Da bi stišala pokret seljaka, turska vlast je prilazila raznim mjerama, koje su često bile prisilnog karaktera. U bunama su uzimale učešća i muslimanske seljačke mase izražavajući svoje nezadovoljstvo protiv uvećavanja obaveza. Tako je početkom XX stoljeća došlo do krvoprolića u selu Rasovu kod Bijelog Polja. Tom prilikom je bjelopolski kajmakam Nadži-beg naredio svojim vojnicima te su pucali u skup muslimansknh prvaka koji su ovi bili zakazali da bi izrazili svoje protivljenje uvođenju osmine umjesto dotadašnje desetine.
Godine 1908. došlo je do izbijanja mladoturske revolucije koja je izazvala snažne promjene u političkom životu Turske imperije, što se, naravno, na specifičan način odrazilo i na područje Novopazarskog Sandžaka.
Mladoturska revolucija predstavljala je pokret za uspostavljanje ustavnog režima u Turskoj. U njoj je vodeću ulogu imala turska buržoazija. Cilj Mladoturaka bio je da se sruši monarhija i zbaci sa prijestola sultan Abdul Hamid II (1876-1909). Godine 1876. Mladoturci su izveli prvi pokušaj da izmjene poredak u zemlji putem ustavnog prevrata, ali je taj pokušaj završen bezuspješno, Godine 1889. Mladoturci su formirali komitet koji je na zahtjev Ahmed Riza-bega dobio naziv „Ujedinjenje i napredak“.
U mladoturskoj revoluciji Albanci su zauzimali veoma zaslužno mesto. Među njima istaknuta ličnost bio je Ahmed Nijazi-beg, rodom iz Resna. On se sa svojom četom od 150 ljudi 3. jula 1908. godine odmetnuo u šumu, što je bio i početak velikog pokreta. U pismu bitoljskom valiji Nijazi-beg izražava želju naroda za ustav i parlament. Ubrzo je Nijazi-begova četa postala izvršni organ komiteta „Jedinstvo i napredak“.
Pokušaj Šemsi-paše, koji je dobio naređenje od sultana da sa Kosova pređe u Manastir (Bitolj) i rastera četu Nijazi-bega, završio se neuspješno. Šemsi-paša Biševac (po mjestu Biševu koje se nalazi između Rožaja i Tutina), komandant 18. divizije u Mitrovici, stigao je u Manastir 6. jula 1908. godine. Sutradan, 7. jula, Šemsi-paša je bio usmrćen sa tri pištoljska metka, u momentu kada se peo na kola kojima je trebalo da otputuje za Resen.
Pokret Mladoturaka iz dana u dan uzimao je sve veći zamah. Najzad je sultan Abdul Hamid bio primoran da izda naredbu o proglašenju ustava. Tako je 23. jula 1908. godine usljedila objava Drugog ustava. Narod je putem štampe obaviješten za „slobodu” sutradan, 24. jula 1908. godine.
U Novopazarskom sandžaku došlo je do izvjesnih reagovanja u vezi sa događajima u Turskoj. O stanju u Pljevljima neposredno poslije proglašenja ustava R. Zaplata kaže:
„Ta je vijest stigla preko Soluna 24 sata ranije među pljevaljsko stanovništvo, nego li zvanična obavijest austrijskom vojnom zapovjedniku. U početku, prvih dana, narod je bio potpuno miran i ravnodušan, jer nije shvatio važnost jednog ustava. Narod nije imao pojma kako će to novo stanje izgledati. Ali ubrzo dođoše agitatori koji narodu protumačiše značenje proglašenja ustava. Kao u svim ovakvim važnim političkim događajima, tako su se i tu pojavili i nesavjesni agitatori, koji su narodu krivo tumačili ustavnu slobodu, govoreći mu da više neće morati plaćati poreza, da više nema nikakve razlike između onog najsiromašnijeg i samog sandžak-paše, itd. To je sve prouzrokovalo buru oduševljenja kod naroda koji se u gustim povorkama kretao po pljevaljskim ulicama, pucajući iz pušaka od veselja. Međutim, te se manifestacije pod uplivom izvjesnih agitatora pretvoriše u demonstracije protiv sandžačkog guvernera u Pljevlju Sulejman Haki Ferik Birindži-paše, koji je tada već 30 godina upravljao Sandžakom. Iako lično obrazovan i ljubazan, on je uz pomoć šefa koalicije Ibrahim-efendije zaveo jedan bezobzirno strogi režim, ne birajući sredstva za provođenje izvjesnih stvari. Zato je pojedinim agitatorima lako uspjelo da narod okrenu protiv Sulejman-paše. Demonstracije su dolazile iz dana u dan pred njegov konak i vičući tražile da se on zahvali. Interesantno je napomenuti da je u tim demonstracijama učestvovalo i nekoliko mlađih aktivnih turskih oficira. Sulejman-paši su prigovorili i da je prijatelj Austrije. Narod je sačinio i sultanu podnio prestavku sa nekoliko stotina potpisa, kojom se traži smjena Sulejman-paše. Ubrzo iza toga stigli su u Plevlje izaslanici mladoturskog odbora iz Soluna i prisilili Sulejman-pašu da podnese ostavku, koja mu je odmah i uvažena. Na 13. septembra 1908. godine, nakon što je bio razriješen dužnosti, obratio se je Sulejman-paša svome dobrom prijatelju austrijskom generalu baronu Rhemenu, zapovjedniku austrijskih posada u Sandžaku molbom da ga vojnom poštom odveze do Ustiprače, odakle bi on nastavio put preko Sarajeva do Soluna. General Rhemen stavio mu je na raspolaganje svoja kola kojima ga je lično ispratio do Metaljke, odakle je Sulejman-paša krenuo sam dalje.“[vi]
O događajima u Novopazarskom Sandžaku u vezi sa mladoturskom revolucijom i prevratom u Carigradu Vojno ministarstvo je 29. aprila 1909. godine izvjestilo Srpsko ministarstvo spoljnih poslova:
- „U celom Sandžaku vlada potpun mir. Stupanje na presto novog sultana svuda se proslavlja vrlo svečano. Pre nekoliko dana bilo je nekog malog komešanja u Novom Pazaru ali se i to svršilo na miru. U Pljevljima i Prijepolju, gde je bilo prilično zategnutosti između naših i muslimana i gde su muslimani pokazali toliko ratobornosti prema našim, oseća se sada izvesna popustljivost.
- I ovde su potvrđeni podaci poslati ranije o eventualnom upadu Austrije u Sandžak i pojačavanju austrijske vojske na granici Sandžaka. Nemam nikakvih podataka da li se ovo pojačavanje i dalje vrši ili ne. Mogu javiti samo toliko da se razno govori o uzrocima ovih pojačavanja. Jedni misle da se ovo radi da bi se sprečilo moguće širenje bune iz Sandžaka u Bosnu, dok drugi misle da je Austrija htela iskoristiti ove momente za sebe da okupira bar onaj deo Sandžaka u kome je ranije bila.
‘Od kako je počela revolucija u Carigradu Austrija jednako gomila vojsku na granici prema Sandžaku. Mi imamo pouzdanih izveštaja da će Austrija krenuti napred, i to najdalje do Đurđevadne’. (Iz jednog pisma pisanog 12. ovog meseca iz Sandžaka.)
- ‘Ta njena namera’, veli se dalje u pismu, ‘ispoljava se u tome što su se ovih dana više nego do sada uzimali njeni špijuni i agenti čas iz Bosne u Sandžak, čas natrag da raportiraju i prime dalje naredbe.’
Sem ovoga od upravnika ovdašnje carinarnice saznao sam da su se pre 5-6 dana pojavili oko Prijepolja izvesni ljudi iz okoline Sjenice sa pasošima viziranim u austrijskom konzulatu u Mitrovici i počeli buniti narod.
- Dobio sam podatke sa sigurne strane da je još pre ovih događaja pristigla u Mitrovicu za Sandžak izvesna veća količina pušaka. Šalje ih, veli, država za naoružavanje naroda. Te puške namenjene su za sva mesta od Novog Pazara do Pljevalja. Da bi se platila kirija od Mitrovice Muslimani u Prijepolju i Pljevljima obrazovali su bez ikakvog učešća Srba odbore za prikupljanje priloga za tu svrhu. Tek po svršetku toga posla zvali su i Srbe u Prijepolju ali su se ovi izgovorili nemaštinom i rđavom godinom te ne mogu novac skupiti. Računali su (uostalom potpuno tačno) da će se to oružje dati samo Turcima a ne i Srbima. Muslimani u Prijepolju primili su ravnodušno ovo rešenje Srba.
U Pljevljima su tek docnije pozvani Srbi i to pošto su neki od naših ljudi protestvovali što se takva stvar bez njih odlučuje i tako se posredno sumnjiči njihova lojalnost. I tada su naši ljudi odlučili da preporuče narodu da da prilog koliko ko može. Mutesarif pljevaljski izjavio je da će oružje biti smešteno u magacine, pa ako bude potrebe, razdavaće se jednima i drugima.
- Juče pak, pobegao je jedan Srbin sa svojom ženom iz Pljevalja i pričao mi je da je pre sedam-osam dana iz Pljevalja otišlo više od 50 konja da ovo oružje donesu, ali ih je on sad na putu sreo kako se vraćaju prazni. Veli, Arnauti nisu dali da se oružje šalje iz Mitrovice.
Nisam mogao saznati šta se hoće sa ovim oružjem. Jedni vele da se hoće da ga upotrebe protivu staroturaka, drugi protivu Srbije, treći protivu Austrije.
- Pojačavanje turske vojske u Sandžaku ne vrši se. Onaj tabor pešadije koji je 8. ovog meseca otišao iz Pljevalja preko Sjenice upućen je dalje ka Mitrovici u pomoć Dževid-paši, koji radi na umirenju Arnauta.
Doznao sam, ali ne s pouzdane strane – da u Sjenici ima: 1 tabor, 1 baterija od 6 topova poljskih i nešto malo konjice. Umolio sam ovdašnjeg carinika da se ovi podaci što pre provere i izveštaj podnese.“[vii]
Proklamovane slobode mladoturskim ustavom nisu oduševljeno prihvatili ni hrišćani ni muslimani. U njih stanovništvo nije mnogo vjerovalo. Hrišćansko stanovništvo na području Vraneša i Gornjeg i Donjeg Kolašina opiralo se regrutaciji i bježalo je u Crnu Goru. U Vranešu dolazi do predaje oružja kod obiju konfesija, a pojačana je i hajdučija. Malo je bilo pristalica mladoturskog programa koji su se zalagali za njegovo dosljedno sprovođenje. Na području Gornjeg i Donjeg Kolašina još je egzistirala ratničko-pljačkaška privreda, a „kapetanske kuće Mušovića i Mekića (pojedinci iz ovih kuća nazivani su kapetanima sve do 1912. godine), suprotstavljale su se svim reformnim pokušajima turskih vlasti.“[viii]
Zavođenjem ustavnosti Mladoturci su raspisali i parlamentarne izbore sa kojima je bio povezan čigav splet unutrašnjo-političkih prilika u Turskoj. Ustavom proklamovana jednakost građana dala je mogućnost da i neturski narodi učestvuju u političkom životu zemlje. Izbori poslanika za parlament vršili su se po sandžacima, a broj biranih poslanika zavisio je od toga koliko je dotični sandžak brojao muških glava. Pravo glasa nisu imali oni koji nisu plaćali porez, kao ni lica ispod 25 godina starosti. Prilikom izbora Mladoturci su upotrebljavali metode pritiska, služeći se raznim zloupotrebama, jer je sva administracija bila u njihovim rukama. Izbori su održani u periodu od avgusta do decembra 1908. godine. Srpski narod u Turskoj bio je organizovan pod vidom stranke kojoj je dato ime Srpska demokratska liga čije je izvršno tijelo bilo Centralni odbor, obrazovan avgusta 1908. godine.
Na području Pljevaljskog i Sjeničkog sandžaka Srbi su radili prema naređenjima iz Beograda. Događaji u vezi sa aneksijom Bosne i Hercegovine uticali su da Srbija pokloni posebnu pažnju izboru Srbina poslanika u Sandžaku za predstavnika u Parlamentu, a prvenstveno u Pljevljima.
Centralni odbor je za srpskog kandidata u Pljevljima predložio Jovana Šantića, propalog kandidata na izborima u Prizrenu (prema sporazumu utvrđeno je bilo da ako Srbi izgube mandat u Prizrenu, onda bi trebalo da dobiju mandat u Pljevljima). Međutim, Mladoturci su nastojali da ometu izbor srpskog kandidata u Pljevljima. Birači se nisu mogli nagoditi da glasaju za jednog zajedničkog poslanika. Oni su se podijelili pa su Srbi glasali za svog kandidata a Bošnjaci za svog. Među Bošnjacima se agitovalo da je opasno ako se za poslanika izabere Srbin, jer bi Evropa smatrala da u tom kraju žive samo Srbi, te bi ona mogla pripojiti Sandžak Srbiji ili Crnoj Gori. Srpska strana je na kraju morala da popusti te je za kandidata Pljevaljskog sandžaka bio izabran Vasfi-bej. U Sjeničkom sandžaku za poslanika je izabran Hasan Godijevli koji je bio rodom iz Bijelog Polja.
Godine 1908. Austro-Ugarska je ostvarila svoj plan o aneksiji Bosne i Hercegovine koji je brižljivo pripremala za vreme svoje 30-godišnje uprave ovom oblašću. Aneksija je značila sastavni dio plana daljeg prodiranja austro-ugarskog imperijalizma.
Austro-ugarski ministar spoljnih poslova Erental nastojao je da za ovaj poduhvat iskoristi nerede u Turskoj i pad sultana Abdul Hamida II. Erental je ovo nastojao da učini uz saglasnost Rusije. Tako je između Erentala i Izvoljskog došlo do sporazuma prema kome se Austro-Ugarska neće protiviti otvaranju moreuza Bosfora i Dardanela za ruske ratne brodove, a za uzvrat, Rusija je pristala da se sprovede aneksija Bosne i Hercegovine. Tako je, protivno odredbama Berlinskog ugovora, Austro-Ugarska 7. oktobra 1908. godine učinila pripajanje okupiranih pokrajina.
Za ovaj poduhvat Austro-Ugarsku je energično podupirala Nemačka. Aneksiona kriza dobila je međunarodni karakter. Sile Atlante su protestvovale, a protivile su se i Turska, Srbija i Crna Gora. Međutim, članice Atlante su popustile, a 31. marta 1909. godine i Srbija je izjavila da aneksija ne vređa njene interese. Tako je Austro-Ugarska nekažnjeno prekršila Berlinski ugovor.
U vezi sa stavom Mladoturske prema Bosni i Hercegovini i Novopazarskom sandžaku, konzul Balugdžić izveštava Srpsko ministarstvo inostranih dela svojim pismom od 24. septembra 1908. godine:
„Moram odmah da istaknem, međutim, da u pogledu događaja koji se održravaju, Mladoturci i Turci uopšte ne pokazuju isto interesovanje za Bugarsku i Bosnu. Proklamovanje bugarske nezavisnosti više ih dira i buni no aneksija Bosne. U tom pravcu interesantno je saopštenje koje mi je učinio juče jedan član mladoturskog komiteta. Pre neki dan ovuda je prošla i otišla u Solun jedna deputacija Muhamedanaca, koja je imala da se izvesti šta misli Centralni komitet da treba učiniti ako se odista izvrši aneksija Bosne i Hercegovine. Ta se deputacija vratila juče vrlo razočarana. Komitet u Solunu izjavio je da on misli da Turci ne treba u Bosni ništa da preduzimaju već da čuvaju one privilegije koje su im već učinjene. Turskoj nije ni malo u interesu, izjavio je komitet solunski, da i Bosna u kojoj ima preko milion i po Srba ponova se vraća u zakrilje Turske. Ti bi Srbi bili samo novi elemenat nereda i nezadovoljstva u imperiji. Bosnu i Hercegovinu smatraju, dakle, i Mladoturci, a smatra je dakle, i zvanična Turska kao izgubljene provincije. O kakvim pokušajima da se one povrate, ne može biti ni govora. Ono što Tursku interesuje na toj strani i šta su im i Valija i komandant divizije jutros naglasili to je, da li će i koliko će aneksija se prostirati i na Novopazarski sandžak. Nikako prostiranje od austro-ugarskog uticaja na taj Sandžak ne mogu Mladoturci, ni Turska, uopšte dopustiti. Ako bi se aneksija organičila čisto i prosto na Bosnu, i ako bi još tom aneksijom Austro-Ugarska bila potpuno zadovoljna pa čak povukla svoje posade iz Sandžaka, onda bi Turcn takvu aneksiju bez ikakvog otpora pa čak i sa radošću prihvatili.
- b) Delatnost austrougarske propagande
Oblast Novopazarskog sandžaka u političkim planovima Austro-Ugarske imala je ogroman značaj. Preko svojih garnizona, a takođe i svojih konzula u Pljevljima, Mitrovici i Prizrenu ona je budno pratila raspoloženje i svako političko kretanje stanovništva u Novopazarskom sandžaku. Preko ove oblasti ukrštali su se interesi srpski i austro-ugarski, a u pozadini su ležali interesi velikih sila.
Austro-ugarski agenti na ovom području služili su se raznim sredstvima da bi postigli svoje ciljeve. Za ove svoje akcije oni su bili obilato plaćani od strane austro-ugarske vlade. Još od 1878. godine oni su delovali u narodu kako bi ublažili nezadovoljstvo protiv ulaska austro-ugarskih trupa. Preko svoga konzula u Prizrenu austro-ugarska propaganda djelovala je na albansko stanovništvo, a naročito je imala uspjeha na pridobijanju albanskog katoličkog stanovništva. Godine 1890. došao je u Pljevlja austro-ugarski konzul. On je „bio stožer austrijske propagande koju je sa najvećim požrtvovanjem obavljao”.[ix] Kao veliki protivnik mitropolita Dionisija, austrijski konzul je preduzimao diplomatske akcije kako bi ga uklonio iz Pljevalja u Prizren.
Austro-Ugarska je i na polju prosvjete živo razvijala svoju propagandu: pokušavala da nudi pomoć srpskim školama u Sandžaku, otvarala svoje škole, obećavala stipendije srpskim đacima koji bi se školovali u Bosni. Upravnik javorske carinarnice Đorđe Radulović izvjestio je Srpsko ministarstvo spoljnih poslova (22. novembra 1893. godine) da je „pre nekoliko dana došao u Berane neki Hrvat, tobož gost Mehmed-bega, kajmakama beranskog (Mehmed-beg rodom je iz Jajca u Bosni), i pozivao srpsku decu da ih pošalje na školovanje u Sarajevo o ćesarevom trošku, obećavajući da im da i putni trošak do Sarajeva. Prijavio se bio priličan broj đaka, kad su me naši viđeniji Srbi o ovome izvestili. Saznav za ovaj slučaj, ja sam savetovao i preporučio da nipošto ne dozvole da naša deca idu u Sarajevo, i blagodareći čvrstoći naših srba, naročito: popa Jovana iz Budimlja i Petra Kastratovića i drugih, misija ovog austro-ugarskog agenta osujećena je, te ni jednog ćaka nije mogao poslati u Sarajevo“. Radulović dalje navodi u istom pismu da je taj agent obećavao da će „ćesar načiniti u svakom selu školu za ‘hrišćane’, a u Beranima gimnaziju gde će imati vazda u depozitu po pola milijuna forinti, odakle će se hrišćanska sirotinja pomagati, ako svoju decu dadu da ih ćesar u Sarajevu školuje“.[x]
Na području Novopazarskog sandžaka djelovali su brojni austro-ugarski agenti. O djelovanju austro-ugarske propagande srpska vlada je redovno obavještavana od strane svojih agenata. Carinar Javorski Đ. Radulović izvijestio je Srpsko ministarstvo spoljnih poslova (18. septembra 1890. g.) da je „špijunaža protiv Srba u Priboju, Prijepolju i Pljevljima, kako od strane Turaka, tako i od strane Austrije, jako razvijena”.[xi] Austro-ugarska propaganda najsnažnije je djelovala u Pljevljima gdje se nalazio i austro-ugarski konzul. „Pljevlja su vrata austrijske propagande“,[xii] pisao je Vasilije Popović, iguman manastira Svete Trojice.
Austro-ugarska je imala svoje špijune kako muslimanskog tako i srpskog porijekla. Ponekad su i ugledni ljudi bili njeni špijuni. Tako u svom izvještaju od 23. februara 1891. godine Đ. Radulović izvještava: „Davno sam čuo, a sada sam tačno izvešten, da je muftija sjenički u Sjenici Ali-efendija tajni agent austro-ugarski, a može se misliti kakvu platu od nje ima, kad svuda i na svakom mestu, samo što fali Austriju i njene uredbe, zakone i veličinu’.“
Velimir Joksić, učitelj iz Nove Varoši, pismom svojim od 1. aprila 1891. godine srpskom Ministarstvu spoljnih poslova između ostalog ističe Ibrahima Dolmagića kao austro-ugarskog agenta koji je „Turcima govorio da se ničega ne plaše, i ako Austrija i posjedne ove kraje da će oni pod njenom upravom zadovoljni biti“.[xiii]
U Bijelom Polju kao austro-ugarski agent djelovao je 1900. godine Lazo Novković. On je ovdje boravio oko jednu i po godinu, „samo je špijunirao i agitovao za Austro-Ugarsku i javno vikao da će Austro-Ugarska okupirati Srbiju… Isti Lazo otišao je prošle nedelje u Sarajevo.“[xiv]
Godine 1902. djelovali su u Raškoj kao austro-ugarski agenti Jovan Popović i neki Alija Koldžija, turski činovnik. Jovan Popović, bivši krojač iz Raške, otišao je iz Novog Pazara i došao u Pljevlja, „kuda se zanima sa terzijskim zanatom“.[xv]
Početkom XX stoljeća Novopazarski Sandžak zahvatio je revolucionarno-agrarni pokret seljaštva protiv čivčijskih odnosa koji je trajao sve do mladoturske revolucije 1908. godine. Austro-Ugarska je nastojala da iskoristi pobune seljačkih masa za svoje buduće osvajačke planove. Zato je propaganda u Novopazarskom sandžaku bila veoma značajno sredstvo njene ekspanzivne politike prema Solunu.
Međutim, stanovništvo Novopazarskog Sandžaka razvijalo je jaku mržnju i prezir prema Austro-Ugarskoj. Muslimani su strahovali od njenih daljih akcija, a srpsko stanovništvo je bilo naklonjeno Srbiji čija se propaganda na ovom području sukobljavala sa austro-ugarskom. Mržnja prema Austro-Ugarskoj naročito se osjećala među Muslimanima koji su izbjegli iz Bosne i Hercegovine. Zato njen uticaj nije našao podlogu ni kod srpskog niti kod muslimanskog stanovništva.
- c) Djelatnost srpske propagande
Srpska propaganda mora se posmatrati u sklopu interesa buržoaske Srbije i njenih osvajačkih ciljeva. Specifičnost prilika u Turskoj uslovljavala je i odgovarajući stepen angažovanosti srpske vlade na polju svoga kulturnog i političkog uticaja na srpsko stanovništvo u Novopazarskom sandžaku.
Razvojni put srpske nacionalne propagande zasnovan je na Načertaniju Ilije Garašanina 1844. godine. Ona je predstavljala sredstvo kojim je trebalo ostvariti cilj srpske buržoazije: oslobođenje svih krajeva u kojima su živjeli Srbi. Srpska buržoazija bila je podjednako zainteresovana za sve oblasti koje su u srednjem vijeku bile u sastavu srpske države. Međutim, povremeno je srpska propaganda mijenjala svoj intenzitet (bilo da se radilo o Makedoniji, Bosni i Hercegovini, Kosovu ili Novopazarskom sandžaku), što je zavisilo od interesovanja i uticaja drugih država za te oblasti. Poslije 1878. godine poraslo je interesovanje Srbije prema krajevima južno od njene granice. Još ranije ove oblasti bile su izložene snažnom uticaju grčke i bugarske propagande. Interesovanje Bugarske naročito je uslijedilo poslije osnivanja Bugarske egzarhije 22. februara 1870. godine, dok su Grci svoje namjere ostvarivali preko Carigradske patrijaršije i društva Silogos.
Berlinski kongres je postavio srpsku nacionalnu propagandu pred nove probleme. Austro-ugarska se angažovala da skrene aktivnost Srbije prema jugu gdje je Srbija imala za takmaca ne samo Bugarsku egzarhiju nego i oslobođenu bugarsku državu. Svoje pretenzije označila je Austro-Ugarska i u Tajnoj konvenciji koju je sklopila sa Srbijom 1881. godine.[xvi]
Srbija je bila životno zainteresovana da pripoji oblasti Novopazarskog sandžaka. Zato je njena propaganda na ovom području bila veoma značajno sredstvo za ostvarenje njenih osvajačkih planova. Kao i Austro-Ugarska i Srbija je na ovom području imala svoje ljude koji su bili veoma uticajni i motrili na zbivanja i svake pokrete u ovoj oblasti. To su, uglavnom, bili ljudi poverljivi srpskoj vladi, čiji su bili plaćenici: carinski službenici, učitelji, vojne starešine, crkvena lica, trgovci, komite itd. Preko tih agenata srpska vlada je imala jasnu sliku o stanju u Novopazarskom sandžaku gdje je posredstvom svoje propagande vodila pravi rat protiv austro-ugarskog uticaja. Srpska propaganda imala je povoljnu osnovu na cijelom području Novopazarskog Sandžaka u kome je srpsko stanovništvo bilo nezadovoljno turskim režimom i to nezadovoljstvo je otvoreno izražavalo. Srpski živalj je očekivao dan kad će se osloboditi turske vlasti i ući u sastav srpske države.
Od srpskih agenata posebno treba istaći značaj delatnosti upravnika srpskih carinarnica na Javoru i u Raškoj. To su bile veoma povjerljive ličnosti koje su redovno slale izvještaj srpskoj vladi o događajima u Novopazarskom sandžaku. Preko njih su se obavljali poslovi srpske propagande. Obje ove carinarnice bile su potčinjene prištinskom konzulatu. U nadležiost javorske carinarnice ulazno je Pljevaljski sandžak kao i sjeničke kaze sa sjedištem u Prijepolju, Priboju, Bijelom Polju, Novoj Varoši i Sjenici, dok je Novi Pazar bio pod raškom carinarnicom.
Srpska vlada je poklanjala veliku pažnju da se osnaži srpska narodnost u staroj Srbiji. U tom cilju veoma je značajna bila prosvjetna djelatnost. Potreba za organizovanom prosvjetnom propagandom osjetila se za vrijeme posljednjih godina vladavine kneza Mihajla. Ali za ostvarenje tih potreba nije postojalo nikakvih uslova, prije svega treba istaći nedostatak iskustva na tom polju, a takođe i nedovoljan broj stručnog kadra.
Shvativši opasnost koja prijeti od strane vrlo snažne bugarske propagande, Miloš Milojević (od 1861. god. do 1865. boravio na studijama u Moskvi) po povratku u Srbiju skreće pažnju knezu Mihailu i ministru spoljnih poslova Iliji Garašaninu da u krajeve stare Srbije treba uputiti preko 50 učitelja. Svoj prijedlog Milojević je ponovio i Jovanu Ristiću 1868. godine. Ristić je ovo shvatio kao veoma značajan zadatak te je obrazovao naročiti Odbor koji je počeo sa radom avgusta 1868. godine. [xvii] Djelatnost Odbora se sastojala u otvaranju novih škola, slanju učitelja, novčane pomoći, kao i udžbenika i potrebnih učila za rad u školi.
Poslije osnivanja bugarske egzarhije uticaj Bugarske dobio je još snažniji zamah. Srpska vlada je uočavala opasnost sa te strane i otpočela svoju aktivnost na kulturnoj propagandi u krajevima koji su bili izloženi uticaju Bugarske. Mećutim, 1876. godine uslijedio je srpsko-turski rat što je uticalo da prestane svaka dalja aktivnost pomenutog Odbora. Odbor je rasformiran, i srpske škole van granica Srbije su zatvorene. Grčka i bugarska propaganda vješto su koristile zauzetost i finansijsku iznemoglost Srbije za još jače razvijanje svoje aktivnosti.
Srpska vlada je tek 1883. godine pokrenula malo življu akciju. Milan Piroćanac, predsjednik naprednjačke vlade, nalaže arhimandritima Dučiću i Savi i profesoru prizrenske bogoslovije Đorđu Kampereliću da izrade plan rada na polju prosvjetno-kulturne propagande „da bi se u srpskom elementu na Balkanskom poluostrvu očuvala i proširila misao o narodnosti srpskoj i njegovala težnja za sjedinjenjem s Kraljevinom Srbijom“.[xviii] Nekoliko dana kasnije arhimandrit Dučić je poslao Piroćancu „Kratki nacrt kako da se osnaži srpska narodnost i održi za političku zajednicu srpski narod u Staroj Srbiji i Sloveni V Makedoniji”. U ovom nacrtu Dučić je na samom početku formulisao čitavu propagandnu politiku Srbije. On ističe da je u tom cilju neophodno raditi na otvaranju srpskih konzulata u Prizrenu, Skoplju i Solunu. Ali, u vezi sa ovim, sve do 1889. godine malo se šta uradilo. Godi-ne 1889. dolazi do sklapanja konzularne konvencije i dobija se dozvola za otvaranje konzulata u Skoplju, Prištini, Bitolju i Solunu. Javorski carinik Đ. Radulović ističe potrebu da se uspostavi srpski konzulat u Pljevljima još 1892. godine. Na inicijativu Branislava Nušića koji je u početku radio kao službenik u Ministarstvu, a kasnije bio postavljen za konzula u Skoplju, osniva se propagandno povjerljivo odjeljenje sa posebnom arhivom.
Srpski poslanik u Carigradu Stojan Novaković uložio je veliku diplomatsku aktivnost i pokrenuo veoma značajna pitanja. Između ostalog, na njegovu inicijativu preduzima se diplomatska akcija da se dozvoli slobodno otvaranje srpskih škola. Ovu će akciju dovršiti Vladan Đorćević. Godine 1893. i 1896. uslijedile su carske irade, a zatim i turski zakon o javnoj nastavi. Tako je i zvanično potvrđena dozvola za slobodno otvaranje srpskih škola, što je imalo veliki značaj za dalju djelatnost.
Srpski konzul u Prištini Branislav Nušić je 1891. godine predložio da konzuli, radi većeg uspjeha na širenju propagande, obilaze svoje teritorije. On je 1894. godine tražio odobrenje za putovanje preko Novopazarskog Sandžaka i to pravcem Priština-Vučitrn-Mitrovica-Novi Pazar-Sjenica-Nova Varoš, zatim preko Priboja i Višegrada za Sarajevo, ili preko Pljevalja i Bijelog Polja kroz Kolašin za Crnu Goru. Međutim, srpsko ministarstvo nije mu dozvolilo putovanje u spomenutom pravcu, već je predložilo pravac Prizren-Peć-Đakovica-Skadar. Interesantno je, međutim, Nušićevo iznošenje stanja u Novopazarskom Sandžaku: „Kroz nju (misli se na oblast Novopazarskog Sandžaka — A. A.) gamižu nekolike propagande i ima znakova kao da i Crna Gora vodi neku propagandu sa separatističkim težnjama. Kroz taj Sandžak sve do Mitrovice putuju neprestano strani konzuli (austrijski, engleski, talijanski, itd.) pa dolaze i ovde do Prištine. U tom Sandžaku šetaju stalno strani agenti, a mi, sa nekoliko škola, nad kojima nije povedena dosad nikakva kontrola – ostajemo bezbrižni, prema tako sudbonosno važnoj teritoriji za nas“. [xix]
Za akciju osnivanja srpskih škola u Novopazarskom sandžaku vezan je bio rad crkveno-školskih opština. One su rukovodile radom škola, brinule se o prosvjeti i širenju pismenosti. Veliki pobornik za formiranje crkveno-školskih opština bio je Stojan Novaković za koje kaže da one vrše funkciju narodne države u svakom potlačenom narodu. One su predstavljale vezu kako između škola i srpske vlade, tako i između škola i turskih vlasti, a takođe i centar oko koga se razvijao kulturno-prosvjetni život. [xx]
Početkom XX stoljeća u Novopazarskom sandžaku planuli su nemiri i pobune seljaka izazvani povećanjem poreza i zloupotrebom turskih vlasti. Pobunili su se najprije seljaci u planinskim krajevima koji su uvođenjem poreza za krupnu stoku bili najviše pogođeni. Srpska diplomatija budno je pratila ove događaje plašeći se da Austro-Ugarska ne iskoristi nezadovoljstvo seljaka i zatraži priključenje cijele stare Srbije. Zato bi ona, kad bi u pobuni mogla sagledati takvu opasnost, preko svojih ljudi savjetovala seljacima da se smire i obećavala da će se diplomatskim putem zauzeti za seljake. Zbog čestih pobuna obustavljale su rad mnoge srpske škole. Međutim, uskoro je iz Srbije pojačano prelaženje komita, koji su prenosili oružje i municiju, održavali zborove i bodrili seljake na otpor.
Komite su imali veoma pouzdane jatake koji su ih skrivali i branili. Od granice Srbije do Crne Gore oni su preko Sandžaka prelazili dobro poznatim putevima. Najkraćim putem oni su išli preko planine Crnog vrha kroz pribojski kraj do Banje, odatle do Ožalja, a zatim u Krnjaču. Odatle su išli za Ljubušnju, pa preko Višnjice u Bobovo. Drugi put se odvajao od Goleša za Babine, zatim do puta Pljevlja-Prijepolje, a odavde je dalje put vodio do Prenćana i Prošćenja. Komitski put sa Javora išao je preko sjeničkog i prijepoljskog kraja za bjelopoljski i beranski kraj. Kao komitske vođe isticali su se Petar Tošić, Drago Nosović, Milan Robović, Milija Masjaka, Goran Pupović, Đurica Božović i dr. Najvažnije jatačke stanice su se nalazile ispod planina Crnog vrha, Pobijenika, Ožlja, Čemerna, Ljubišnje, Zlatara, Javora, Jadovnika, Kraljeve gore i Kamene gore. Komitske grupe su se kretale uglavnom noću.
Srpska vlada nije mogla otvoreno da pomaže komitski pokret, već je on neprimjetno podstican. Kad bi kad srpskog stanovništva u Novopazarskom sandžaku nastupilo nesnosno stanje, uvijek su se u Srbiji nalazili ljudi koji bi izlazili u susret seljacima i davali im oružje. Oružje se prebacivalo preko raške, javorske i mokrogorske carinarnice, a njime se i švercovalo duž cijele granice prema Srbiji – od Drine do Raške.
* Preuzeto iz: Novopszarski zbornik, br. 2, Novi Pazar 1979. godine.
[i] Dimitrije Đorćević, austro-srpski sukob oko projekta novopazarske železnice, Istorijski časopis VII, SAN, Beograd, 1957. str. 237.
[ii] Mita Kostić, Iz istorije Srba u Novopazarskom sandžaku, Skoplje 1940, str. 98.
[iii] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1899, F. X. pov. broj 1196, izveštaj raškog carinarnika od 4. aprila 1899.
[iv] Arhiv SSIP-a, pol. odelenja 1899, F. X. pov. broj 1407, izveštaj raškog carinarnika, 16. april 1899.
[v] Vidi: V. Šalipurović, Raonička buna, knj. I i II.
[vi] Rudolf Zaplata, Tridesetogodišnjica odlaska austrijskih četa iz Sandžaka, Gajret 1938, broj 14, str. 248.
[vii] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1909, F. IV, pov. broj 1345, Srpsko vojno ministarstvo — Ministarstvo inostranih dela, 29. april 1909.
[viii] Žarko Šćepanović, Društveno-političke prilike u Potarju i Zatarju uoči ustanka 1875. godine i prva ustanička godina u tom kraju, Odzivi 16-17, Bijelo Polje 1976, str. 106.
[ix] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1908, F 1, pov. broj 1814, konzul Balugdžić — Srpsko ministarstvo inostranih dela, 24. septembar 1980.
[x] Radmila Petković – Popović i Vukoman Šalipurović, Srpske škole i prosveta u zapadnim krajevima stare Srbije u XIX veku, Priboj 1970, str. 114.
[xi] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1890, pov. broj 2361.
[xii] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1890, pov. broj 1231, Đ. Radulović – Savi Grujiću.
[xiii] Radmila Petković – Popović i Vukoman Šalipurović, pomenuto delo, str. 115.
[xiv] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1891, F. VI. pov. broj 199, Đ. Radulović – ministru Milovanoviću.
[xv] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1891, F. VI, pov. broj 367, učitelj Velimir Joksić – Ministarstvu spoljnih poslova, Nova Varoš, 1. aprila 1891. godine.
[xvi] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1900, F. IV. pov. broj 635, javorski carinarinik Đorće Radulović – predsedniku ministarskog saveta Vladanu Đorćeviću, Javor 3. marta 1900. godine.
[xvii] Arhiv SSIP-a, pol. odelenje 1902, F. IX. pov. broj 1801, Srpsko- kraljevski konzulat u Prištini – Kraljevskom ministrarstvu inostranih dela, 18. oktobar 1902. godine.
[xviii] Mihailo Vojvodić, Novi Pazar i okolina (Novi Pazar od 1804-1914), Beograd 1969, str. 261.
[xix] Predsednik odbora bio je arhimandrit Nićifor Dučić, a članovi: Panta Srećković i Miloš Milojević, 1872. godine u Odbor je ušao i Stojan Novaković.
[xx] Arhiv SSIP-a, psl. odelenje 1883. godine F. VI, 9/5, broj 573, 12. IV 1883. Radmila Petković – Popović i Vukoman Šalipurović, Srpske škole i prosveta u zapadnim krajevima stare Srbije u XIX veku, Priboj 1970, str. 94.