Iliri, Sloveni, Crnogorci
Narodi na Balkanu, mnogo više nego što su to do nedavno mislili i željeli, imaju inkorporirane ne samo kulturne elemente starosjedilačkog ilirskog stanovništva, nego i njega samog. Moglo bi se čak reći da je ilirski element imao veoma važnu ulogu u formiranju moralnih, kulturnih, tjelesnih i psihičkih osobina crnogorskog naciona koji sada ovdje živi. Predstavljanje Crnogoraca kao „najčistijeg“ dijela srpskog naroda tokom XIX vijeka u kontekstu stvaranja velike južnoslovenske zajednice, naivno i s ponosom je prihvaćeno. Tim procesom je, za dugi niz godina, ugašena naučna potreba da se istraži i eventualno rekonstruiše istorijska nit između ilirskog plemena Dokleata, antičke Duklje i srednjovjekovne Dukljanske kraljevine.
Piše: Predrag MALBAŠA
Problematika identiteta Ilira i njihove kulture značajno je zaokupila pažnju istraživača iz raznih naučnih disciplina tokom XX vijeka. Kvalitetnijem rasvjetljavanju ove teme u mnogome je doprinio veliki broj arheoloških istraživanja na prostoru bivše Jugoslavije, brojni naučni simpozijumi i posebno razvoj arheologije i izučavanje kulture Ilira u Albaniji. Zahvaljujući tome, danas se nesporno može tvrditi da ilirska kultura, kao ni sami Iliri, nijesu nestali sa istorijske scene ni dolaskom Rimljana u ove krajeve, a ni seobom Slovena, već su oni nastavili živjeti sa nama i u nama, koji danas živimo na tlu što su ga u praistorijsko i ranoistorijsko doba nastanjivala ova plemena.
Njihova prošlost i kultura sastavni su dio nacionalnih istorija Crnogoraca, Hrvata, Slovenaca, dijelimično Srba i Bošnjaka i, razumije se, najprije Albanaca, za koje se sa sigurnošću može reći da je naučno ustanovljeno njihovo direktno porijeklo od najmanje jednog ilirskog plemena. Naše još uvjek skromno poznavanje Ilira, njihove kulture, jezika i prošlosti ima osnovu u dvije vrste izvora, pisanim tekstovima grčkih i rimskih pisaca i arheološkom materijalu. Od samih Ilira nijesu ostali nikakvi pisani tragovi, a njihovi susjedi, Grci sa juga i Rimljani sa zapada, pišući o njima uglavnom sa neprijateljskih pozicija, sigurno su u svojim tekstovima unosili i veliku količinu neobjektivnosti.
Od Ilira do Crnogoraca: Propašću antičkog svijeta i promjenama nastalim seobama naroda, nestaju za jedan duži vremenski interval i pisci koji se zanimaju za prošlost Ilira. Ipak, ilirsko ime nije zaboravljeno. Sa njim se počev od XII vijeka diče i slovenska plemena, pa se do kraja XIX vijeka u radovima Nićifora Dučića, Ljudevita Gaja i drugih autora, provlači apsurdna misao Mavra Orbinija da su Iliri govorili slovenskim jezikom.
Tokom XIX vijeka počinju značajnija arheološka istraživanja materijalne kulture Ilira. Na osnovu ovih materijalnih tragova, pokušava se riješiti niz otvorenih pitanja.
Za nauku su posebno zanimljiva pitanja porijekla Ilira, njihovi odnosi sa Grcima i Keltima, formiranje ilirske države, „stepen“ njihove romanizacije u zavisnosti od kraja u kojem su boravili i veoma značajno pitanje – ostavština Ilira i njihove materijalne kulture kroz kulturu južnoslovenskih naroda i njihov doprinos u formiranju duhovne i materijalne kulture Crnogoraca, kao i udio koji su Iliri imali u etnogenezi crnogorskog naroda.
Arheologija i njeni rezultati upozoravaju na značajnu činjenicu da postoje velike razlike u materijalnoj kulturi između pojedinih ilirskih plemena, ili skupa plemena, i da su, prema tome, razlike postojale i u duhovnoj kulturi. Zato treba imati obzir da kulturni fenomen ustanovljen u jednom ilirskom plemenu ili jednom kraju, ne daje neko opšte ilirsko značenje, mada sličnosti definitivno postoje.
Takođe, arheološka istraživanja, pokazuju da se pod pojmom Ilira moraju razumjeti miješovita, heterogena plemena, očito srodna, koja se nijesu potpuno stopila u jedan entitet i nijesu morala imati isto porijeklo. Iz podataka antičkih pisaca i arheoloških tragova na prostoru bivše Jugoslavije, raspoznajemo sedamdesetak ilirskih plemena. Lokaciju ovih plemena lako je odrediti za ona razdoblja gdje su o njima ostali pisani podaci. Tako, polazeći od juga ka sjeveru, susrećemo, između ostalih, Enhelejce, Piruste, Labeate, Dokleate, Plereje, Ardijeje, Japode, Laburne, Histre…
U službi Rima, a za sebe: Mada mnoge pojedinosti iz života Ilira nakon dolaska Rimljana još uvjek nijesu dovoljno poznate, analiza materijalne kulture i umjetnosti baca prilično jako svijetlo na neobično zamršene i zanimljive aspekte ilirsko–rimskog „ujedinjenja“ u raznim područjima života i u raznim predjelima ilirskih zemalja.
Samo površna analiza arheološke građe iz ovog doba, otkriva da proces romanizacije nije svuda tekao ravnomjerno. Dok su urbanizovana sjedišta na primorju ili unutrašnosti bila potpuno romanizirana, pa se u njima govorilo i pisalo latinskim jezikom i živjelo kao u svakom velikom gradu Rimskog carstva, dotle je izvan tih središta situacija bila posve drugačija. Iliri, premda podvrgnuti snažnom procesu akulturacije, nastavljaju u zabačenim krajevima govoriti svojim narodnim jezikom, poštuju svoje bogove, pokopavaju mrtvace na tradicionalan način, oblače svoju narodnu nošnju i dijeci daju domaća imena.
Način na koji se vršilo uklapanje domaćeg stanovništva u život državne administracije, vojske i života uopšte, pokazuje da Rimljanima nije bilo stalo da lokalno stanovništvo u potpunosti romaniziraju ili izvrše genocid u smislu odnarođivanja. Rimljani su za cilj imali da u pokorenim kolonijama imaju mirne i radne stanovnike, hrabre vojnike, spremne da, braneći imperiju, brane svoj dom i svoju porodicu. Ako su u tom smislu pokoreni narodi vjerno služili Rimu, tada su Rimljani bili veoma tolerantni prema svim manifestacijama starosjedilačkih kultura. A Iliri su pripadali upravo onom narodu koji, kada je definitivno potpao pod vlast Rima, služio je vjerno njegovim interesima.
Koliki je stvarni udio Ilira u rimskoj kulturi, politici, vojsci i ekonomiji, treba tek utvrditi, ali je bez sumnje mnogo veći nego što se mislilo u prošlosti. Opštom svojinom kasnog Rimskog carstva postali su, između ostalog, ljekovita biljka Iris Illyrica, brzi ratni brod Liburna, nazvan po Liburnima koji su ga prvi sagradili, kao i široka bijela haljina velikih rukava, Dalmatica preuzeta i u hrišćanskoj religiji do danas.
Trag koji je nemoguće potrijeti: Što se dogodilo sa neromaniziranim stanovništvom u toku dugih vijekova kasne antike i ranog srednjeg vijeka, teško da će se ikada saznati. Osim toga, do nedavno nauka nije pokazivala veće zanimanje da otkrije što se „stvarno“ dogodilo sa neromaniziranim stanovništvom, poslije seobe Slovena. A nije postojala ni želja da se u materijalnoj i duhovnoj kulturi kasnijih civilizacija na Balkanu, otkriju ostaci kulture preistorijskih i Ilira iz vremena Rimljana.
Odbijajući iz svoje prošlosti ilirsku komponentu i insistirajući samo na nesporno dominantnom slovenstvu, raniji istraživači su otvorili prostor albanskom nacionu da slobodno prigrabi sebi i za sebe čitavu ilirsku kulturu, pa da čak pokuša iz nje crpjeti prava za neke državne projekte. Ipak u zadnje vrijeme učinjeni su napori, prije svega kombinacijom istorijskih izvora, rezultata arheologije, etnologije i lingvistike, da se pokušaju otkriti elementi ilirske kulture u današnjim kulturama na Balkanu i na osnovu toga rasvjetliti uloga koju je neromanizirani ilirski supstrat imao u etnogenezi današnjih balkanskih naroda.
Rezultati i zaključci do kojih je savremena nauka došla je, u suštini, fakat da narodi na Balkanu, neki više a neki manje, ali svakako mnogo više nego što su to do nedavno mislili i željeli, imaju inkorporirane ne samo kulturne elemente starosjedilačkog stanovništva, nego i njega samog. Pitanja odnosa Ilira i Slovena i pitanje odnosa starih Ilira i današnjih Albanaca, iako su se pojavila veoma rano i imaju veliko značenje, u svojoj biti su veoma različito koncipirana.
Mnogi stručnjaci drže danas dokazanim da su Albanci jedini balkanski narod koji direktno vuče svoje porijeklo od starih Ilira. Zaštićeni visokim i neprohodnim planinama, izvan puteva kojim su se kretale vojske i varvarski narodi u vrijeme velikih seoba, prirodno nadareni visokim natalitetom, vezani jakim i brojnim porodičnim odnosima i specifičnim moralnim kriterijumima, ti poslednji ostaci Ilira sačuvali su veoma mnogo elemenata duhovne i materijalne kulture svojih predaka.
Najteže su se o pitanju porijekla albanskog naroda složili lingvisti, a razlog treba tražiti u tome što se prva knjiga na albanskom jeziku pojavila tek 1555. godine. Arheologija je, sa druge strane, u mnogome doprinjela i pomogla da pitanje kontinuiteta Ilira i Albanaca izađe iz sfere spekulacija.
Etnolozi su, pak, proučavajući vrlo bogatu albansku etnografsku građu, pronalazili u njoj niz elemenata koji direktno potiču iz predistorijske ilirske baštine. Osobito su brojni ilirski ostaci u narodnoj nošnji današnjih Albanaca, religioznoj simbolici, narodnom plesu, antroponimiji, toponimiji i slično.
Uopšte se drži s pravom da je današnja bijela kapica, geleshe, direktnog porijekla od slične kape koju su nosili Iliri. Takođe se lička, dalmatinska i crnogorska kapa mogu staviti u vezu sa „njihovim prototipom“ naglavkom koji su koristili Japodi. Ilirske su žene, sudeći prema prikazima na spomenicima iz rimskog doba, glavu pokrivale maramom. Po obliku, kao ni po čemu drugom, ova marama nije se razlikovala od marame koja se u mnogim dijelovima Balkana nosi i danas kao dio ženske narodne nošnje.
Porijeklo dokazano i toponimima: Dok su napori stručnjaka koji se bave pitanjem ilirsko–albanskih odnosa, usmjereni ka identifikovanju što većeg broja činjenica koje potvrđuju kontinuitet Ilira i Albanaca, dotle se za prostor Balkanskog poluostrva nastanjen Slovenima, proces sastoji u utvrđivanju uloge starosjedilačkog stanovništva u formiranju današnjih slovenskih naroda, odnosno formiranju njihovih kultura.Ovdje se svakako treba podsjetiti rimskog hroničara Varona, koji pripovjeda kako su ilirske žene lako rađale: „Kada bi došlo vrijeme porođaja, udaljile bi se s posla u polju, rodile bi bez ičije pomoći i odmah se vratile i nastavile sa radom, držeći dijete u naručju kao da su ga našle, a ne rodile“.
Danas se raspolaže sa čitavim nizom pouzdanih dokaza koji takvu ulogu osvjetljavaju, ali smo još uvjek veoma daleko od cijelovitih studija o tom pitanju. Ovome su u mnogome doprinjeli veliki nacionalni projekti tokom XX vijeka koji su zdušno zatirali sve neslovenske tragove srpskog, hrvatskog i crnogorskog naroda.
Bez sumnje se može zaključiti da su Lika, Dalmacija i Duklja toponimi ilirskog porijekla. Ti, čak do današnjih dana, preživjeli nazivi područja mogu imati mnogo dublje značenje nego što se u prvi mah može pomisliti. Ta pojava više nego i jedna druga svjedoči o miješanju starosjedilačkog življa sa slovenskim došljacima.
Takođe naučno ustanovljena heterogenost ilirskih plemena jednostavno upućuje na zaključak da su i slovenske kulture izrasle na vrlo različitim kulturnim osnovama, koje su u mnogome uslovile „različiti“ razvitak južnih Slovena u pojedinim krajevima.
Svakodnevni život slovenskih plemena ovisio je u mnogome o geografskim prilikama u kojima su ona živjela. Te prilike su bile veoma različite, od ostrva i primorja sa blagim mediteranskim podnebljem, preko plodnih nizina uz velike panonske rijeke, pa do visokih vrletnih planina Crne Gore i drugdje, na kojima su oštre i surove zime uslovile tamošnjim stanovnicima način života i običaje. Prilagođavajući svoja naselja i svoje domove, odjeću i obuću, svoj cijelokupni način života okolini koja ih je okruživala, Sloveni su vjekovima živjeći u različitim uslovima stvorili i različite običaje i vrlo različite mentalitete. Koliko su geografski i klimatski uslovi bili sličniji, toliko je sličnija bila etnografska baština i obratno.
Tako je u slovenskoj kulturi, moguće utvrditi čitav niz elemenata ilirskog porijekla: pokopavanje u rakama obloženim kamenjem, običaj tetoviranja, a ima mišljenja da je i krsna slava običaj ilirskog porijekla. Može se naslutiti da je i vrlo raprostranjen kult zmije, ostavio mnoge tragove u brojnim manifestacijama tog kulta u slovenskoj mitologiji.
Ilirski moralni kod: I u crnogorskoj kulturi moguće je utvrditi čitav niz elemenata ilirskog porijekla. Ilirski ostaci u narodnoj kulturi, načinu pokopavanja mrtvaca, narodnoj nošnji i obući, jelu i piću, društvenoj organizaciji, muzici, plesu, jeziku dovoljno su brojni da se iz njih može zaključiti da su slovenska plemena, došavši u ove krajeve u šestom i sedmom vijeku, zatekli u Prevalisu, prilično brojno starosjedilačko nepotpuno ili dijelimično romanizirano stanovništvo, prije svih potomke Dokleata i Labeata sa kojima su se tokom vjekova asimilirali i tako u svom narodnom entitetu sačuvali ostatke starih Ilira.
Moglo bi se čak reći da je ovaj ilirski element imao veoma važnu ulogu u formiranju moralnih, kulturnih, tjelesnih i psihičkih osobina crnogorskog naciona koji sada ovdje živi. Ovaj proces u mnogome je ubrzao primanje hrišćanstva, širenje pismenosti i stvaranje Dukljanske države.
.
(Portal Analitika, 14.juna, 2012)