Tema ovog teksta je životni put hafiz Ramiza Paljevca (1898-1945), jednog od najpoznatijih sandžačkih alima u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji. Koje je sve vjerske škole završio autoru nije poznato, a prof. dr. Redžep Škrijelj tvrdi da je „hafiz Ramiz bio visokoobrazovana ličnost i da je najvjerovatnije završio škole u Istanbulu. On je morao imati završen islamski fakultet, obzirom da je bio biran na istaknute funkcije u strukturama tadašnje Islamske zajednice Kraljevine Jugoslavije.“ Njegov najbliži rođak, a to je Ishak- Buco Paljevac, sin od hafiz Ramizovog brata Muharema, nije mogao da mi kaže kakve je sve škole završio njegov amidža hafiz Ramiz. Sa sačuvanih fotografija i iz priča preživjelih svjedoka, koji su bili učenici mekteba koji je vodio hafiz Ramiz Paljevac, može se rekonstruisati njegov životni put. Poznato je da je 1933. godine hafiz Ramiz bio mualim (učitelj) u sibijan- mektebu hadži Huremove (Bor) džamije u Novom Pazaru. Imam ove džamije bio je Ismail ef. Filibalić (1872-1948), također jedan od najpoznatijih pazarskih alima tog vremena.
Harun Crnovrsanin
Dobar poznavalac hafiz Ramizovog angažmana u Kraljevini Jugoslaviji je poznati pazarski advokat Mahmut Memić (1950), inače bivši poslanik SDA u srbijanskoj skupštini od 1991-1994. i pomoćnik ministra za ljudska prava u vladi Milana Panića u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji. Mahmut potiče iz hodžinske familije. Njegov djed Began ef. Memić je bio imam džamije u selu Raždaginje u Sjeničkoj opštini. Otac mu je rahmetli Jakup ef. Memić, jedan od najpoznatijih imama u Pazaru. I dvojica amidža su bili hodže: Halil ef. Memić, odselio u Tursku 1955. godine i Ahmed ef. Memić, do svoje smrti bio je imam glavne džamije u Sjenici.
Sa Mahmutom Memićem sam vodio razgovor 05. januara 2016. godine u Novom Pazaru. Gospodin Memić je, preko svoje tetke Salihe i rodbinski povezan sa familijom Paljevac. Naime, njegova tetka Saliha je bila supruga Muharema- Mulja Paljevca, koji je bio rođeni brat Ramiza ef. Paljevca. Priču o hafiz Ramizu Memić je počeo opisujući njegov rad u sibijan-mektebu Bor džamije koja se nalazi u neposrednoj blizini njegove porodične kuće u Lugu.
„Dvojica vrsnih imama radila su u ovoj džamiji i podigli je na stepen jedne od najuglednijih džamija u gradu. Ismail ef. Filibalić i hafiz Ramiz ef. Paljevac preporodili su nastavu tamošnjeg mekteba. Njih dvojica su proveli reformu zastarjele metode rada sa djecom, na taj način što su pored vjerskih predmeta uveli i svjetovne predmete. Može se slobodno reći da to nije bio samo sibjan-mekteb, već i jedna vrsta osnovne škole, jer se u okviru njega učila matematika, gramatika, historija, geografija, gramatika turskog jezika i drugi predmeti. Učenike su vodili na sport na Maljevske livade.
Hafiz Ramiz je bio član „Udruženje ilmije za Južne krajeve“ u Kraljevini Jugoslaviji 1935. godine. U vremenu od 12. januara 1937. godine uređuje islamski časopis „Dogru yol“ (na turskom znači „Pravi put“) u Skoplju. Ovaj list je bio glasilo „Udruženja džematskih imama na području Ulema medžlisa u Skoplju“. izlazio do 1939. godine. Bila je to velika čast da, usred Skoplja, koje je poslije Sarajeva bilo najači islamski centar, između toliko Turaka i Albanaca, za urednika ovog lista bude izabran Bošnjak.
Nakon prestanka rada u ovom listu1939. godine, hafiz Ramiz je, na lični zahtjev, iz zdravstvenih razloga, premješten u Ulcinj za džematskog imama. U dogovoru sa Ulcinjanima organizuje sibijan-mekteb i Muslimansko dobrotvorno društvo „Merhamet“. I on je, kao i mnogi najugledniji Bošnjaci, dolaskom partizana u Pazar, postao žrtva njihove bezbožničke ideologije. Prema pisanju pazarskog historičara Miodraga- Mija Radovića „Ramiz Paljevac je streljan na Hadžetu, 21. januara 1945. godine“.
Hafiz Ramiz je imao veoma bogatu biblioteku (kitaphanu). Nakon njegove smrti ona je prebačena kod Hilmi efendije Koraća (1910-1990), dugogodišnjeg imama Ahmed Vojvodine džamije u Novom Pazaru. Molim Allaha dž. š. da svim streljanim na Hadžetu podari dženet“, završava razgovor advokat Mahmut Memić.
I danas još ima živih učenika koji su pohađali sibijan- mekteb kod hafiz Ramiza Paljevca. Jedan od njih je i hadži Bahrija Ćorović (1925), ugledni građanin Novog Pazara. Hadži Bahrija navodi da je „u to vrijeme svaka pazarska mahala imala mekteb. Postojalo je više ženskih nego muških mekteba. Ja sam učio kod hafiz Ramiza sibijan-mekteb u Bor džamiji, koja se nalazi nedaleko od moje kuće. Ovaj mekteb je imao izuzetno kvalitetnu nastavu. Nastavni program je bio obiman i mnogo se učilo. Pazar je u to vrijeme, pred Drugi svjetski rat imao između 13 i 17 hafiza. Pored hafiza bilo je dosta muderisa, efendija i mula“.
Kod hafiz Ramiza je učio i ugledni džematlija Bor džamije rahmetli Avdulah ef. Komserović.
Pazarski historičar mr. Esad Rahić je, u „Glasu islama“ br. 6, vezano za sibijan-mekteb u Bor džamiji, zapisao: “ Mnogi od učenika ovog mekteba, nakon završetka četiri razreda (sunufa), zauzimali su kasnije razne položaje u Islamskoj zajednici, kao imami, hatibi, mualimi, vjeroučitelji ili ramazanski imami. Hafiz Ramizov mekteb nisu pohađala samo djeca iz Novog Pazara, nego su u njemu učila i djeca iz okolnih sela, sa Pešteri (Sjenica i Tutin), te se po završetku vraćala u svoj zavičaj stupajući u vjersku službu. Broj učenika u sva četiri sunufa kretao se između 120 i 140 učenika, a mekteb je radio za cijelo vrijeme između dva svjetska rata. U njemu je, dakle, veliki broj učenika stekao solidnu vjersku naobrazbu, koju su oni prenosili na ogroman
broj drugih učenika iz mlađih generacija“.
Zanimljiv detalj iz hafiz Ramizovog života je podatak do kojeg sam 2007. godine došao u Sarajevu, dok sam radio na knjizi „Dr. Mehmed Spaho-državnik i borac za BiH“. Naime, prilikom osmodnevnog službenog putovanja (od 03.- 10. oktobra 1938.) tadašnji reisu-l-ulema Fehim ef. Spaho obišao je Istočnu Bosnu, Sandžak i Kosovo. Ramiz ef. Paljevac je, ispred pazarske uleme, dočekao reisu-l-ulemu Fehima ef. Spaha.
Nakon što je obišao gradove istočne Bosne i crnogorskog dijela Sandžaka, reisu-l-ulema je zijaretio i Kosovo, da bi 08. oktobra 1938., u popodnevnim satima, iz Kosovske Mitrovice došao u Novi Pazar. Uglednoj delegaciji iz Sarajeva je, kod Arap džamije, bio podignut slavoluk, dočekali su ga potpredsjednik opštine Šemsi-beg Čavić, imam Ramiz ef. Paljevac, pravoslavni svještenik Dušan Krsmanović a u ime Jevreja Samuel Konforti. Nakon konaka u Novom Pazaru, reis Spaho je sutradan 09. oktobra, sa svojim saradnicima krenuo u Sjenicu gdje su goste u Dugoj Poljani dočekali Hasanaga Zvizdić, Smail Fazlagić učitelj i Smail ef. Bećiragić, džematski imam. Reis je u prostoriji mekteba održao konferenciju sa tamošnjim muslimanima, da bi nakon toga nastavio put ka Prijepolju.
U toku rata, hafiz Ramiz je, zajedno sa Ismail ef. Filibalićem, pred prvi četnički napad na Pazar, u jesen 1941. godine, predvodio pazarsku ulemu i učio dovu za spas ovog grada od neprijatelja. Pazarska ulema je svim srcem podržavala i bodrila hrabre branitelje. Pridružio im se i mula Jakup Kardović iz Rožaja koji je dao veliki doprinos odbrani Pazara. Međutim, sa završetkom rata, novi komunistički bezbožnički režim se surovo obračunao sa sandžačkom ulemom koja je prva stala u odbranu svog naroda od četnika Draže Mihailovića. Odmah po dolasku na vlast partizani, u svakom sandžačkom srezu, ubijaju ili na duge zatvorske kazne osuđuju najuglednije imame-hodže. Jedna od glavnih tačaka u pronađenim dokumentima komunističke tajne službe je- likvidacija svih sveštenika. Duga je lista ubijenih sandžačkih imama. Nabrojaćemo one najpoznatije:
- Mula Jakup Kardović iz Rožaja,
- Mula Osman Hrastoder iz Petnjice,
- Hodža Sulejman Pačariz iz Prijepolja,
- Hodža Husein Rovčanin iz Komarana kod Prijepolja,
- Hodža Ibrahim Mekić iz Korita kod Bijelog Polja i mnogi drugi.
Ne treba zaboraviti činjenicu da je i najveći borac za ratnu autonomiju Sandžaka Rifat Burdžović- Tršo, također bio hodža, jer je završio Medresu „Kralj Aleksandar“ u Skoplju. On je, prema pisanju historičara Hakije Avdića, krajem 1942. godine ubijen od strane svojih saboraca- crnogorskih partizana na čelu sa generalom Arsom Jovanovićem.
Crnogorac iz Pljevalja, Đorđe Peruničić, major partizanske OZNE i najveći sandžački krvnik je, ulaskom u Novi Pazar, uz pomoć lokalnih doušnika počeo da pravi spiskove za streljanje. Jedan od prioritetnih zadataka OZNE bio je likvidacija najuglednijih sveštenika. Izbor je pao na hafiz Ramiza Paljevca. Partizani su ga uhapsili 11. januara 1945 i nakon 10 dana, pod optužbom da je bio nemački službenik, streljali na Hadžetu. Dolaskom komunista na vlast 1945. godine, Islamska zajednica na području čitave Titove Jugoslavije, biva bukvalno opustošena. Otimaju se vakufski objekti, ukidaju se mektebi i medrese, džamije se ruše i pretvaraju u magacine ili štale, zatvaraju se imami i osuđuju na velike zatvorske kazne, muslimankama se na silu skidaju feredže, u fabrikama se muslimanima zabranjuje da poste Ramazan itd. Sve je to rađeno planski kako bi se bošnjačko, albansko, tursko i romsko stanovništvo deislamiziralo.
Lokalni komunista Haso Rožajac je rekao mom ocu da čuva metak za njegovog brata Ramiza
Autor ovog teksta je, istražujući ugledne ličnosti koje su streljane na Hadžetu došao u kontakt sa najbližim rođakom hafiz Ramiza Paljevca. To je najpoznatiji frizer u Novom Pazaru Ishak Paljevac (1947) koga svi znaju pod nadimkom „Buco“. Njemu je rahmetli hafiz Ramiz rođeni amidža.
Gospodina Paljevca sam sreo 05. januara 2016. godine u Pazaru i zamolio da mi kaže nešto više o životu svoga amidže. Društvo nam je pravio njegov brat od tetke, advokat Mahmut Memić. Ishak mi je rekao da o njegovom imamskom radu ne zna mnogo, ali odlično pamti šta mu je otac pričao vezano za njegovo streljanje na Hadžetu.
„Moj dedo se zvao Halit i on je imao dva sina: hafiz Ramiza i mojeg oca Muharema koga čaršija zna po nadimku „Muljo“. Midžo Ramiz je bio stariji i radio je kao imam a moj otac je bio brica, tako su se ranije zvali frizeri. Imao je svoju radnju ovde u centru grada, ona je srušena, a nalazila se na početku Nove lučne zgrade. Njih dvojica su se mnogo lijepo slagali. Dolaskom partizana u Pazar 28. novembra 1944. godine, na političku scenu stupaju lokalni komunisti. Jedan od tih komunista bio je i Haso Rožajac. Otac mi je pričao da ga je, odmah poslije ulaska partizana u grad, sreo Haso Rožajac, izvadio metak iz džepa, i rekao mu: „ovaj metak čuvam za tvog brata Ramiza“. Moj otac ovu prijetnju nije shvatio ozbiljno. Međutim, kada je partizanska OZNA počela da, sistematski, svaku noć, odvodi na Hadžet i ubija nedužne ljude, u njega se uvukao strah za sudbinu svog brata Ramiza. Početkom januara 1945. partizani hapse hafiz Ramiza. U zatvoru je proveo desetak dana. Hranu i posteljinu u zatvor mu je nosila moja majka Saliha. Dan prije nego što će ga streljat, zloglasni Đorđe Peruničić je u zatvoru sreo moju majku. Ona je svom deveru hafiz Ramizu nosila hranu. Peruničić je upitao: „Mlada bi li voljela da vidiš devera?
Moja majka je odgovorila da nema potrebe, jer se nada da će on uskoro izaći iz zatvora. Međutim, već sutradan naveče, 21. januara 1945., Ramiz efendija je odveden na Hadžet i streljan bez ikakve krivice. Otac je odmah saznao šta mu je bilo sa bratom pa je otišao na Hadžet, krijući se po mraku, da pronađe mjesto gdje je ubijen. Video je strašan prizor. Ramizovo tijelo je ležalo u jami, posuto sa malo zemlje, a psi su uvijali oko jame. Smrt brata Ramiza moj otac nikad nije preboleo. Sjećam se da je otac uvijek, kada bi sreo Hasa Rožajca u gradu, dolazio kući vidno potrešen. Govorio bi mojoj majci Salihi „vidoh onog katila mog brata“.
Ishak- Buco Paljevac je nastavio očevim stopama i danas ima svoj frizerski salon u centru Novog Pazara.
(Izjava Ishaka- Buca Paljevca (1947) i Mahmuta Memića (1950) data autoru teksta 05. januara 2016. godine u Novom Pazaru.)
1. hafiz Ramiz ef. Paljevac (1898-1945) iz Novog Pazara
2. Hadži Hurem (Bor) džamija u Novom Pazaru. U njoj se nalazio najpoznatiji sibijan-mekteb u gradu
3. hafiz Ramiz ef. Paljevac sa polaznicima sibijan- mekteba 1933. u Bor džamiji
4. Mahmut Memić (1950), advokat i bivši poslanik SDA u skupštini Srbije
5. Jakup ef. Memić (imam u Starom Baru od 1941-1944), sa suprugom Fifom (Vrcić
6. hadži Bahrija Ćorović (1925) je bio učenik u sibijan mektebu koji je vodio hafiz Ramiz ef. Paljevac
8. Knjiga Dr. Mehmed Spaho- državnik i borac za BiH, na 540 strana govori o političkoj aktivnosti dr. Mehmeda Spahe i JMO u prvoj polovini 20. vijeka. Izdata je 2007. u Njemačkoj
7. Udruženje Ilmije za Južne krajeve u Kraljevini Jugoslaviji. Hafiz Ramiz Paljevac označen krugom. Slikano u Novom Pazaru 193
9. Posjeta reisu-l- uleme Fehima ef. Spaha N. Pazaru 08. 10. 1938. Na slici sa lijeva-Hasanaga Zvizdić, Aćif efendija, Murat ef. Sukić, reis Fehim Spaho, advokat Šefkija Kapidžić i hafiz Ramiz Paljevac
10. Partizani 1945. na balkonu zgrade Islamske ustanove, sadašnji Fakultet za islamske studije (FIS) u Novom Pazaru
11. Fakultet za islamske studije (FIS) u Novom Pazaru
12. Poznati pazarski komunista Haso Rožajac (1916-1991)
13. Saliha (Vrcić) Paljevac, supruga Muharema- Mulja Paljevca, nosila je hranu u zatvor svom deveru Ramizu efendiji Paljevcu. Slika iz arhive Mahmuta Memić