Dr. Rizvan Halilović, doktor pravnih nauka – javnopravna oblast i član Udruženja demokratskih pravnika u Bosni i Hercegovini, kroz serijal u više nastavaka provest će nas kroz značajne historijske fakte Sandžaka, od okupirane teritorije, na kojoj su vršeni brojni zločini uključujući i genocid, do prekogranične Euroregije. Rad je jednim dijelom predstavljen na Međunarodnom naučnom skupu u Sjenici, 20.-22. oktobra 2017.: Društveno-politički, pravni i historijski značaj Sjeničke konferencije”
 Dr. Rizvan HALILOVIĆ: Cijeli svijet je sa velikim podozrenjem gledao na takve poteze Austro-ugraske i protivio se tim potezima Beča. Aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine Austro-ugraska je povukla svoje garnizone iz Sandžaka. U protokolu koji je potpisan između austrougarske i osmanlijskog carstva 21.2.1909. godine, stoji sljedeće: „Austro-Ugarska izjavljuje da se odriče svih svojih prava, a koja su joj bila data u pogledu nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka berlinskim ugovorom i istanbulskom konvencijom od 21.4.1879. godine“ |
1. SAŽETAK
Već je više od sto godina od kako je Sandžak podijeljen, okupiran i anektiran od strane Srbije i Crne Gore, drsko i bezobzirno se piše decenijama da su crnogorske i srbijanske trupe silovitim napadima, na nenaoružano bošnjačko stanovništvo (Turke) „oslobodile Sandžak od Turaka,“ dijeleći ga na srbijanski i crnogorski dio Sandžaka. Od balkanskih ratova 1912.-1913. pa preko komitskih pokreta, srpsko-crnogorski okupatori su neprekidno zastrašivali bošnjačko stanovništvo i prinuđivali brojne porodice, da napuste svoja vjekovna ognjišta. Nažalost, od balkanskih ratova, preko prvog i drugog svjetskog rata, pa i nakon Narodno oslobodilačkog rata, sve do 1973. godine, bošnjačko stanovništvo je zločinačkim nasrtajima i genocidnim ratnim razaranjima primoravano da napuste Sandžak i odsele se u Tursku, Bosnu, Kosovo, Makedoniju, Albaniju i brojne druge zemlje u kojima Sandžaklija ima više, mnogostruko nego u Sandžaku. Drskost u antipropagandi ide dotle da se širila laž kako nas je Turska prodala, ostavila, izdala, kao da je u to vrijeme Tursku neko pitao, hoće li da se povuče politički i pravno sa tih teritorija. No i pored svih nasrtaja i surove propagande, Sandžaklije su opstale na prostoru Sandžaka i nastavili da se bore za poboljšanje odnosa među narodima koji vjekovima žive izmiješani u Sandžaku.
Pred Drugi svjetski rat je stasala jedna nova generacija Bošnjaka, Crnogoraca i Srba, koji su podstaknuti odlukama KPJ da se Bošnjacima kao Muslimanima prizna status ravnopravnog naroda, koja je mobilisala brojne Bošnjake u antifašistički pokret koji je predvodila KPJ od 1930. i NOP Jugoslavije od 1941. godine. Sandžak je dao nekoliko proleterskih udarnih brigada i pokrenuo stanovništvo uz NOP, koji je žestoko stradao zbo tog svog opredjeljenja. Dok su se vodile žestoke borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika u Sandžaku i Bosni, u Srbiji i Hrvatskoj, pa i u Crnoj Gori je vladao spokoj, jer su te države bile kvislinške tvorevine, koje su masovno pokazivale lojalnost okupatorima, sve do kapitulacije Italije 9.9.1943. godine.
Zato se na tlu slobodnih teritorija Bosne i Sandžaka, rađala ideja da se prvo u Bihaću osnuje AVNOJ, a potom i da se osnuju ZAVNOS i ZAVNOBIH, ZAVNOH i dr. Tako je još na II zasijedanju AVNOJ-a, a naročito nakon NOR-a 1945. godine došlo do likvidacije Sandžaka i ponovne podjele između Srbije i Crne Gore, a Bošnjaci širom Jugoslavije ponovo proglašeni vjersko-etničkom skupinom, kojoj se daje vrijeme da se prilagodi i opredijeli hoće li biti Crnogrci, Hrvati, Makedonci, Srbi. To je nažalost bila još jedna prevara i zloupotreba Bošnjaka Sandžaka. Kad je došlo do disolucije Jugoslavije i krvavog raspada sistema, Sandžaklije su ponovo bile pod žestokim pritiskom i brojne su žrtve podnešene. Napokon, početkom 21. stoljeća postepeno dolazi do sazrijevanja svijesti i kod naših susjeda da se asimilacijom i zločinima nemogu rješavati međunacuonalni problemi, niti se progonima može postići trajni mir.
Ključne riječi: Sandžak, demokratizacija i decentralizacija, regionalzacija Evropske unije, regionalizacija Balkanskih zemalja, prekogranična euroregija, nadležnosti prekograničnih regionalnih institucija.
2. Uvod
Sandžak kao historijska, kulturna, politička i društveno-pravna regija postoji od vremena nemanjićke županije Raške, kao zasebna cjelina. Bosanski ban Tvrtko I, je oblast Sandžaka pripojio Banovini Bosni još 1373. godine, a naročito je Sandžak u današnjim granicama bio važan u osmanlijskom periodu kada su svi putevi vodili preko Sandžaka za Istanbul i druge osmanlijske gradove, kada je Sandžak bio od velikog značaja za Osmanlijsko carstvo.
Nakon što je Austro-ugarska poslije Berlinskog kongresa 1878. godine okupirala Bosnu, njena vojska je zaposjela sandžačke gradove Priboj, Prijepolje i Pljevlja. Sandžak je tada za Osmanlijsko carstvo izgubio raniji značaj, ali je predstavljao isturenu graničnu oblast prema Austro-ugraskoj između Srbije i Crne Gore. Sandžak je bio vrlo važno područje preko kojeg je Austro-ugarska željela da izgradnjom pruge od Uvca do Kosovske Mitrovice, poveže sa Bliskim istokom i dalje, tako značajnim područjem za tadašnje planove Austro-ugraske.
 |
Cijeli svijet je sa velikim podozrenjem gledao na takve poteze Austro-ugraske i protivio se tim potezima Beča. Aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine Austro-ugraska je povukla svoje garnizone iz Sandžaka. U protokolu koji je potpisan između austrougarske i osmanlijskog carstva 21.2.1909. godine, stoji sljedeće: „Austro-Ugarska izjavljuje da se odriče svih svojih prava, a koja su joj bila data u pogledu nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka berlinskim ugovorom i istanbulskom konvencijom od 21.4.1879. godine“[1]
Nakon povlačenja Austro-ugraske iz garnizona Sandžaka, već 1912. godine Srbija i Crna Gora okupiraju Sandžak i stavljaju pod svoju upravu. Međutim ni Srbija ni Crna Gora nisu ništa učinile da se u Sandžaku izmijeni stanje u smislu ekonomskog i kulturno-prosvjetnog unapređenja situacije. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije Sandžak je bio pretvoren u jugoslovenski Sibir, koji je bio odsječen od svijeta, kao besputni i neprohodni kraj, zaostao i primitivan.Jedna vrlo važna činjenica je ovdje prisutna kada su u pitanju Sandžaklije, jer su se odazavli na poziv sultana i u Austro-ugarsku i u Osmanlijsku vojsku, mada je bio i veliki broj Bošnjaka u Sandžačkim jedinicama, koje su u sklopu Sandžačke vojske, pomogle povlečenje srpske vojske preko Sandžaka, Crne Gore i Albanije ka Krfu. Okupacione snage su organizovale u avgustu 1917. godine u Sjenici konferenciju na kojoj su uzeli učešće predstavnici Bošnjaka Sandžaka.[2]
Sljedeći nastavak:
3. Sandžak kao okupirana i anektirana teritorija
Fussnote:
1] Mustafa Imamović, 1997. Historija Bošnjaka, Preporod, Sarajevo
2] O ovome opširnije piše akademik Šefket Krcić u svom člnaku posvećenom 100. godišnjici Sjeničke konferencije, koja je održana u Novom Pazaru u organizaciji BNVS, avgust 2017.