“Za Srbiju je 1878. godine malo bilo onolikih nevolja i nesimpatija, koje su srpsku stvar sa sviju strana sretale – no još stvara sebi nove ogorčene neprijatelje, baš tik novih granica Srbije! U Toplici se naišlo na Arnaute, – i nije se imalo preče šta da radi, no da se ti ratoborni, ali inače vredni ljudi, oteraju s njihovih ognjišta. U mesto da im se, kao pobeđenima, izašlo na susret i da se gledalo da se izmira sa srpskom državom, – oni su bez ikakve nevolje oterani preko nove granice… da se nastane s one strane granice, kao krvni neprijatelji svega što je srpsko, kao osvetnici prama onima, koji su ih oterali sa njihovog ognjišta. Arnautin će izginuti za obraz, i ko mu obraz pogazi, teško njemu! Arnauti drže ‘besu’ – i kad je dadu, poginuće – izdati neće. Takav elemenat oteran je bio bez nevolje u emigraciju, i to elemenat, koji ima svojih sunarodnika u Staroj Srbiji! Kakvom se dobru mogao naš narod u Staroj Srbiji nadati od takvog elementa? Svaki pokret, koji bi se iz Srbije učinio i koji bi se samo mogao tumačiti kao mešanje Srbije preko granice, – neće li Arnauti uzeti kao da se s time na to ide, da se Srbija još dalje pomakne, i da ih opet otera sa njihovih ognjišta?” (Đorđević Prizrenac,[1] 1891: 104–105).
Olivera Milosavljević
Element sadržan u savremenoj ideji nacionalnog programa i nacionalne države, koji je u ratovima devedesetih prouzrokovao najveće zločine, bila je upravo ideja nacionalno “čiste” države. Ona je retko eksplicirana u svom sirovom vidu, kao “čišćenje” teritorije od pripadnika drugih nacionalnosti. Međutim, kako se upravo tako sprovodila, u “teorijskim” razradama uvek je imala neko “humano” pokriće, bilo u prevelikoj međunacionalnoj mržnji, ili u “nemogućnosti zajedničkog života” pa je navođena kao najmanje bolno rešenje. Činjenica da je ipak viđena kao “rešenje” svedoči o sadržini pojma “nacionalna država” u shvatanjima ovog dela intelektualne elite. Ma koliko potencirali da taj pojam ne znači doslovno shvaćenu “čistu” državu, naročito u godinama kada je rat bio u toku i kada je ideja u svetskoj javnosti imala najnegativniju konotaciju “etničkog čišćenja”, ipak je istovremeno prisutno uverenje da je rešenje srpskog pitanja moguće “izmenom etničkog sastava” pojedinih oblasti ili “humanog”, “planskog” preseljenja stanovništva, svedočilo upravo o onome što nije želelo da se eksplicira.
Ideja etničke države u raznim vremenima je sadržavala uverenje o nužnosti sabiranja, zbijanja, zgušnjavanja nacije. I kao što savremeni autori definišu da se narod “stalno zgušnjavao u svom jezgru” (R. Samardžić, 1991: 172), ili da se srpski narod “integriše i homogenizuje; sabija se i zaokružuje svoj životni prostor koji dobija entičke granice”, da se “zgušnjava [se] na svom životnom prostoru” (Ćosić, Glas, 30. 10. 1998), ili da je nastupio “period stezanja i sabiranja srpskog naroda” (N. Stipčević, Nedeljni telegraf, 30. 06. 1999), tako su i intelektualci starije generacije zaključivali da “kad tad, mi ćemo morati da se pribereno, da se prikupimo, zbijemo zajedno” jer “moramo se koncentristi, spojiti, priljubiti” (Kostić, [1957] 1992a: 250–252). U ovom kontekstu lakše se može razumeti i ideja o mogućnosti pa i “humanosti” razmene stanovništva. Svoje prve savremene konture ideja je imala u zagovaranju izmene etničkog sastava Kosova i Metohije krajem 80-ih godina. U tom vidu ona nije sadržavala potrebu iseljavanja Albanaca, osim onih “koji nemaju državljanstvo” mada nikada nije navedeno koliko ima takvih. Variralo se sa ciframa od hiljadu do tristotine hiljada. “Izmena etničke strukture Kosova” uglavnom je eksplicirana u zahtevu za naseljavanjem Srba a u ozbiljnijoj publicistici najzastupljenija je bila u rešenjima koja su nudili autori zbornika Srbi i Albanci u XX veku u izdanju SANU iz 1991. Tu se moglo pročitati da su “neophodna nastojanja da se izmeni postojeća etnička slika pokrajine, odnosno da se poveća broj Srba i Crnogoraca, pre svega povratkom iseljenih, ali i novim naseljavanjima” (Jovičić, 1991a: 154) ili da je “bez promene etničke strukture u pravcu veće zastupljenosti Srba i Crnogoraca, odnosno u pravcu pronalaženja žarišta ‘pozitivne energije’ na Kosovu, među Albancima, preobražaj nemoguć” (Blagojević, 1991: 439). Ideja je eksplicirana i razrađena početkom 90-ih u tvrdnjama da je nacionalne probleme trebalo nekada rešavati, kao npr. u Makedoniji i Metohiji, “možda uz razmenu stanovništva dvosmernim preseljavanjem” (Ivić, 1991: 191), ili, da su u tom trenutku moguća i “planska preseljenja i razmena stanovništva što je najteže, najbolnije, ali je i to bolje od života u mržnji i međusobnom ubijanju” (Ćosić, u: Vučelić, 1992: 34). U funkciji očuvanja ideje kao “alternative” za budućnost, danas se još jednom rehabilituje, uz nacionalizam, i njegovo omiljeno sredstvo, preseljenje stanovništva. Svetozar Stojanović tako 2000. navodi da u izboru između manjeg i većeg zla treba birati manje, a manje zlo od rata je “sporazum o dobrovoljnoj i mirnoj deobi teritorija i dobrovoljnom i mirnom preseljenju” (Stojanović, 2000: 31). Uverenje da je moguće stvaranje nacionalno “čiste” države čak i sa ovom krajnjom merom nije novo. Posle Berlinskog kongresa nasilno su iseljeni Albanci iz novooslobođenih krajeva, što su osudili i mnogi savremenici,[2] a sa motivom, kako navodi
U tradiciji nacionalizma 81 Hadži-Vasiljević “da se od Srbije stvori čisto srpska, nacionalna, država; da se, kao što je i veliki pesnik srpski Njegoš osećao, očisti zemlja od nekrsta” (Hadži-Vasiljević, 1909a: 12). I kasnijih decenija bilo je autora koji su verovali da putem preseljenja stanovništva može da se postigne nacionalni ideal. Tako je Spiridon Gopčević krajem XIX veka, iako je smatrao sebe “najtrpeljivijim čovekom u verozakonskim stvarima”, pišući o Bosni, tvrdio da islam treba “utamaniti u interesu kulture”, odnosno, da austrijska vlast umesto “maženja” treba Muslimanima da stavi na volju “ili da se odreknu islama, ili da se isele ostavivši svoje imanje”. Tvrdio je da bi u tom slučaju 90 procenata “muhamedovskih stanovnika” Bosne, “smatrali kao probitačnije, da se pokrste” (Gopčević, 1890: 182). I kod Stojana Protića može se naći kao krajnja mogućnost zahtev za preseljenjem stanovništva. Pišući o osvajanju severne Albanije, podrazumevao je da Albanci mogu da ostanu pod srpskom vlašću jer su “oni uvek do sad bili pod tuđom vlašću” a ako to ne žele “za njihov broj ima dovoljno mesta i oko staroga im stožera u primorju, tako da tu svi mogu stati, ako se ne svidi onima od njih koji bi pod srpskom vlašću ostali sa Srbima živeti” (Balkanicus, 1913: 64). Čak je i Jovan Cvijić koji je najbolje znao do koje mere je balkansko stanovništvo izmešano, pisao da kako bi se olakšalo stvaranje nacionalnih država, “što je moguće čistijih u etnografskom pogledu, treba možda istupiti razmeni stanovništva s jedne i s druge strane granica pomažući dobrovoljno iseljavanje, pa čak može biti i razmenu zemalja. Tako bi se izvršilo političko grupisanje stanovništva u predelima, gde je ono entografski vrlo izmešano” (Cvijić, [1919] II, 1921: 164).
Međutim, pišući o impulsima za iseljavanje Muslimana iz Bosne koji dolaze od mladoturaka i od austrijske uprave, Cvijić je beležio i nešto sasvim suprotno. Zamerao je što “misle i jedni i drugi da mogu jedne narodne grupe iseljavati, a druge na njihovo mesto dovoditi, kao što hemičar menja reakcije da bi napravio novo hemijsko telo”. Priznavao je da “nema većih patnji kojima bi narodne mase bile izložene no što su ove bosanskih muhadžira” i suprotstavljao se njihovom iseljavanju argumentujući to štetom “za našu narodnost” jer “nesumnjivo je da se njihovim iseljavanjem znatno smanjuje broj ljudi, koji govore srpskim jezikom”, pa je zaključivao da je “najveća opasnost” za srpsku narodnost “što će iza bosanskih muhadžira ostati prazne zemlje” a “one mogu biti naseljene strancima”. Tvrdio je da “nije dovoljno samo otkupljivati zemlje, koje ostanu iza mehamedanaca u Bosni, već treba sprečiti da se na njima naseljavaju stranci. Treba naseljavati Srbe, Hrvate i Slovence” (Cvijić, [1910] I, 1921: 262–264).
Pred Drugi svetski rat Čedomil Mitrinović je sa odobravanjem pisao o pomenutom iseljavanju Albanaca posle Berlinskog kongresa, žaleći što ista akcija nije vršena i posle 1918. već “propustivši da jednom za uvek rešimo ovaj problem naseljavanjem našeg i raseljavanjem inorasnih elemenata, propustili smo to da osiguramo neposrednu etničku vezu između severnih i južnih srpskih naselja, kakva je veza neosporno funkcionisala sve do poznog srednjeg veka” (Mitrinović, 1939: 27).[3] U toku Drugog svetskog rata i Lazar Marković je prihvatao kao moguće rešenje razmenu stanovništva iz uverenja da je razraničenje sa Hrvatima moguće “zajedničkom dobrom voljom i u pomirljivoj atmosferi”, pri čemu bi “eventualno preostalo jezgro oba dela” moglo biti rešeno preseljavanjem “u cilju otklanjanja bilo kakvog razloga za buduće nesporazume i sukobe” (Marković[4] , [1940–ih] 1993: 119).
Najviđeniji među posleratnim emigrantskim piscima, reprintovan 1992. bio je Lazo Kostić za kojeg je pitanje razmene stanovništva u razgraničenju Srba i Hrvata bilo najnormalniji put stvaranja doslovno “nacionalne” države. Verovao je da će razgraničenje “dovesti do pomeranja stanovništa, i srpskog i hrvatskog, i to do seobe u sasvim različite predele od onih u kojima su ti eksponirani delovi naroda do tada živeli. Ako to pogodi i jedan deo muslimana Bosne i Hercegovine ne može se smatrati nekom naročitom nepravdom. Srbi ništa drugo muslimanima ne čine nego svojim najrođenijim sunarodnicima. A zaista je neprirodno i nemudro od Srba zahtevati da prema svakome imaju obzire više nego prema sebi” (Kostić, [1959] 1992b: 157). Zalažući se za odstranjivanje onoga “što je strano, tzv. ‘strana tela’ (corpora aliena)”, tvrdio je da “svako razgraničenje između nas i Hrvata dovodi sobom razmenu stanovništva kao neminovnu posledicu” koja se neće moći izbeći, naprotiv, “ona je čak i poželjna bez obzira na naše momentalno razgraničenje, poželjna baš sa srpskog gledišta”. Kostić je zaključivao da “ako postignemo raseljavanje i izmenu stanovništva, poslednji argument za održanje Jugoslavije otpašće”, a kako “prilike za iseljavanje i za razmenu stanovništva nisu tako česte u istorijskom zbivanju” i kako su za izmenu stanovništva “bez potresa” potrebni “naročito pogodni momenti”, to on predviđa da “kod rasula današnje Jugoslavije pojaviće se opet, iako ni izdaleka onako povoljni kao 1918. Ako ih tada propustimo možebit da ih nikad više nećemo imati” (Kostić, [1957] 1992a: 250–253).
[1] Đorđević Manojlo Prizrenac (1851–1896) pesnik, pisac, novinar i prevodilac,
[2] Prilikom pretresanja pitanja o iseljavanju Arnauta u vojničkim krugovima, načelnik Vrhovne Komande je uzvikivao kako neće, kako nikako ne želi da i Srbija ima svoj Kavkaz […] protivu iseljenja Arnauta iz Vranjskog okruga usprotivio se ondašnji komandant Šumadijskog Kora general Jov. Belimarković. […] Ako se i preko toga hoće, da se krši reč prema Arnautima, i da se oni sele preko granice, tražio je Belimarković, da Vrhovna Komanda prvo njega smeni pa iseljavanje Arnauta izvrši. Kao Belimarković govorili su i predlagali Vrhovnoj Komandi i mnogi drugi komandanti i viši oficiri, koji su u toku ratova i posle ovih upoznali Arnaute, koji su ostali u Srbiji, kao dobre, radene, i mirne ljude […] U isto vreme s naredbama o iseljavanju Arnauta preko granice, slate su i naredbe, da se Srbi s one strane granice doseljavaju ovamo u Srbiju” (Hadži-Vasiljević, 1909a: 12–16).
[3] Mitrinović navodi da su se “Arnauti, u svojoj penetraciji prema Severu, zaustavili kod Paraćina i Jagodine, odakle ih je iščistio Karađorđe za vreme prvog ustanka. Kako je koji kraj postupno oslobođavan, vršeno je i čišćenje ovih elemenata i ispravljanje njihovih uzurpacija sve do 1878, a tada se stalo, jer se do 1912. Srbija nije mogla širiti u tim krajevima. Po oslobođenju Južne Srbije počeo je intenzivan rad na čišćenju tih elemenata, ali je svetski rat omeo taj posao, koji je trebalo odmah nastaviti još u prvim danima oslobođenja, 1918–19. Umesto čišćenja i sređenja ovoga pitanja, mi smo uzurpatorima dali ne samo sva građanska prava i slobode, s tajnim pravom glasa, nego smo ozakonili i njihove uzurpacije” (Mitrinović, 1939: 26–27).
[4] 98 Marković Lazar (1882–1955), dr, političar, pravnik, profesor Univerziteta u Beogradu.
/yuhistorija.com/