Istaknuti sandžački novinar, istraživač i publicista iz Sjenice Muhedin Fijuljanin u monografiji Sandžački Bošnjaci (Centar za bošnjačke studije, 2010) dao je analitički osvrt na političku organizaciju “Džemijet”, koja je na početku 20. stoljeća u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca okupljala muslimansko stanovništvo, prevashodno Bošnjake i Albance u Makedoniji, na Kosovu i Sandžaku.
Uloga “Džemijeta”, prvo kao udruženja, a poslije kao političke organizacije, prema stavu Fijuljanina, kako za Bošnjake, tako i za Albance, izuzetno je značajna u historiji političkog djelovanja na ovim prostorima. Kako podvlači, “Džemijet” može i danas biti primjer i za političko organiziranje.
“Djelovanje ‘Džemijeta’ bilo je usmjereno na Bošnjake i Albance. Samo ime davalo je poruku očuvanja dobrih odnosa između Bošnjaka i Albanaca u to vrijeme i kasnije. Ukazivao je na značaj očuvanja identiteta Bošnjaka, Muslimana u tadašnjoj Kraljevini SHS. ‘Džemijet’ je primjer političkog organiziranja i za današnje vrijeme. Poslanici ‘Džemijeta’ imali su značajnu ulogu u parlamentu tadašnje države”, ističe Fijuljanin i podsjeća da je “Džemijet” 1920. godine osvojio osam, a 1923. godine četrnaest poslaničkih mandata.
Dodaje da je “Džemijet bio proganjan od strane režima i to se odrazilo na “iznuđene rezultate izbora” 1924. godine, kada je lideru “Džemijeta” Aćifu Hadžiahmetoviću iz Novog Pazara oduzet poslanički mandat. Prema riječima Fijuljanina, odnosi Bošnjaka i Albanaca su, zbog svih zajedničkih veza i bliskosti, kroz historiju bili na visokom nivou, te da skorašnje potpisivanje Memoranduma o saradnja između zastupničkih tijela dvaju naroda to najbolje pokazuje.
Prema podacima koji se mogu naći na slobodnoj enciklopediji, “Džemijet” (tur. Cemiyet – društvo, alb. Xhemijeti, potpuni turski naziv: İslam Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti – Islamsko udruženje za odbranu pravde ili Društvo za očuvanje muslimanskih prava) bila je regionalna politička partija u Kraljevini SHS osnovana 1919. godine sa sjedištem u Skoplju. Iste godine, u Sarajevu 16. februara osnovana je Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO), stranka jugoslavenskih muslimana u Kraljevini SHS i Jugoslaviji, čiji je lider bio Mehmed Spaho.
“Džemijet” je osnovan kao organizacija (udruženje) za zaštitu prava muslimana, a Skoplje je u tom periodu bilo centar mnogih političkih i drugih aktivnosti ne samo bošnjačkog nego i ostalih južnoslavenskih naroda. Prije “Džemijeta”, u njemu je 1908. godine održana i konferencija srpskih prvaka, koja se označava kao prvo javno političko organiziranje srpskog naroda u modernom smislu te riječi, stoji u pojašnjenju autorskog rada Fijuljanina o “Džemijetu”, predstavljen kroz biografiju Ferhat-bega Drage Pepića, u dijelu znamenitih ličnosti sandžačkih Bošnjaka.
Prema zaključku Fijuljanina, osnivač i predsjednik političke partije “Džemijet”, koja je okupljala najveći broj bošnjačkog stanovništva na ovim prostorima u tom periodu, poslanik u parlamentima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Ferhad-beg Draga, bio je najutjecajniji bošnjački političar u Sandžaku u prvim decenijama 20. stoljeća. Rođen je 1873. godine u selu Draga (u općini Tutin), kao treći po redu sin uglednog Alije iz poznate bošnjačke porodice Pepić.
U monografiji Sandžački Bošnjaci o Ferhat-begu Dragi i “Džemijetu” piše:
“Prvih godina svog političkog angažmana, u vremenu do kraja Prvog svjetskog rata, Ferhad-beg Draga svoje aktivnosti usredsređuje uglavnom na borbu za ostvarenje vjersko-prosvjetne autonomije, zalažući se za uvođenje maternjeg jezika i latiničnog pisma u školama na području tzv. južnih zemalja (Srbije i Makedonije). U aktivan politički život tek formirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca uključuje se s partijom ‘Džemijet’, koju je, zajedno sa starijom bratom Nedžibom, i osnovao u Skoplju 17. decembra 1919. godine.”
Prve godine postojanja “Džemijetom” upravlja Nedžib-beg Draga, nakon čije smrti, 1921. godine, vođenje partije na Drugom kongresu 1922. godine preuzima Ferhad-beg, koji se do tada, zbog sukoba s režimom Kraljevine SHS, nalazio u inostranstvu (u Albaniji prije svega). Zahvaljujući velikom utjecaju kojeg je u tom periodu imao u narodu i velikom ugledu njegovih osnivača, braći Pepić, “Džemijet” postiže veoma dobre izborne rezultate na parlamentarnim izborima 1920. i 1923. godine, na kojima osvaja 8, odnosno 14 poslaničkih mandata, postajući na taj način jedna od najznačajnijih parlamentarnih stranaka u cijeloj Kraljevini.
U skladu s osnovnim političkim opredjeljenjem svog predsjednika, Ferhad-bega Drage, glavni akcent u svom političkom radu stranka će u tom periodu dati prosvjetnom i agrarnom pitanju, zalažući se za vjersko-prosvjetnu autonomiju i maternji (“nacionalni jezik južnih muslimana”) u školama, te očuvanje vakufske imovine i izuzeće od agrarne reforme begovske zemlje. Politika “Džemijeta” po pitanju obrazovanja, izražena već od početka rada stranke, formulirana je i u zvaničnom stranačkom glasilu Hak, koji u svom serijalu Današnje potrebe iz 1920. godine donosi tekst u kojem se konstantira da, “ako država priznaje jedan narod, onda mora priznati i njegovu tradiciju i jezik, jer kao što nema vlasti bez naroda, tako ne može biti ni vlasti nad narodom koji nema svoj jezik”.
U to vrijeme širom Sandžaka i na području Kosova i Makedonije sprovodile su se masovne akcije etničkog čišćenja i otvorenog terora prema bošnjačkom, turskom i albanskom stanovništvu. Reagirajući na sva ta dešavanja, poslanici “Džemijeta” uputili su februara 1921. godine protestno pismo Predsjedništvu Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS. Uz konstataciju da se “u zadnje vrijeme u krajevima i nahijama Kosova, Prizrena, Sandžaka, Skoplja, Ohrida i drugih svakim danom ubija na stotine djece i žena”, u protestu se jasno ističe da “zulumi nad muslimanskim stanovništvom od strane civilne vlasti prelaze svaku mjeru” i da se to nikako ne može dovesti “u sklad s osjećajima čovječnosti i humanosti”.
Slične ocjene iznošene su i u stranačkom glasilu Hak, koji je, nakon reakcije na paljenje skopske Burmali džamije, 18. novembra 1924. godine zabranjen i time je najavljen žestok politički obračun s Ferhad-begom i njegovom strankom, koji će uslijediti u samo predvečerje izbora za novi saziv Parlamenta Kraljevine SHS u februaru 1925. godine. Sve tadašnje procjene govorile su da će “Džemijet” na izborima u februaru 1925. godine osvojiti 16 poslaničkih mandata i postati jedna od jačih političkih stranaka u Kraljevini SHS. “Džemijet” je na ovim izborima ostao bez ijednog poslaničkog mandata, iz čega su najviše profitirali radikali.
Sve veći ugled koji je Ferhad-beg uživao u širokim narodnim slojevima i promjena u političkoj orijentaciji njegove stranke, u vodećim srpskim političkim strankama tog vremena protumačeni su kao ugrožavanje njihovih političkih pozicija, zbog čega će one 31. januara 1925. godine u Skoplju organizirati njegovo hapšenje. Ubrzo nakon toga, “Džemijet” je proglašen antidržavnom strankom i njegov je rad zabranjen.
S ciljem osiguranja izborne pobjede, na izborima 8. februara 1925. godine radikalne vlasti, neposredno prije i na sam dan izbora, sprovode u Novom Pazaru i okolnim mjestima neviđene akcije zastrašivanja i otvorenog terora nad lokalnim bošnjačkim i ostalim nesrpskim stanovništvom, što će im kao rezultat i donijeti pobjedu na ovim izborima. Ferhad-beg Draga na ovim izborima ipak ostvaruje pobjedu u Zvečanskom okrugu i osvaja poslanički mandat koji mu, međutim, biva oduzet i protuzakonito poništen.
Odlukom tadašnjih vlasti, Ferhad-beg Draga je osuđen na 100 godina robije s prinudnim radom, da bi mu kasnije kazna bila ublažena na 25 godina, a potom i ukinuta aktom o pomilovanju kralja Aleksandra Karađorđevića. Uprkos zabrani djelovanja, “Džemijet” je u bošnjačkom narodu i dalje imao veoma značajnu podršku, što se vidi i po izbornim rezultatima na posljednjim parlamentarnim izborima u Kraljevini Jugoslaviji 1938. godine, kada je na izbornoj listi “Jereze 2” jedan od lidera ove stranke u Sandžaku, Aćif-ef. Hadžiahmetović, osvojio poslanički mandat.
Lider “Džemijeta” i jedan od najpoznatijih političkih i nacionalnih figura tog doba Ferhad-beg Draga umire u Đakovici 2. decembra 1944. godine. Bošnjačko nacionalno vijeće u Republici Srbiji ove godine najavilo je održavanje velikog simpozija posvećenom ovoj za Bošnjake značajnoj ličnosti, povodom 145 godina od njegovog rođenja i 100 godina od osnivanja “Džemijeta”.