Ključne riječi: autonomija, specijalni status, Regija Sandžak, Bošnjaci, Srbija, Crna Gora, corpus separatum, condominium, regija, prekogranična euroregija, pravna država, vledavina prava, ustavnopravni položaj Bošnjaka.

U V O D: Razvoj Sandžaka kao terotorijalnopolitičke regije, čija se terotorija već više od sto godina nalazi u sastavu dviju država Srbije i Crne Gore, a u neposrednom je susjednstvu Bosne i Hercegovine, moguće je pratiti od vremena uspostave snažne banovine Bosne u vrijeme Bana Tvrtka I. Kotormanića 1373. godine, a potom i uspostave osmanlijske vlasti u Kraljevini Bosni. Kao rezultat historijski značajnog Berlinskog kongresa 1878. i brojnih političko-pravnih procesa nakon Berlinskog kongresa, danas se pod pojmom Regija Sandžak podrazumijeva teritorija od ukupno 14 opština na razmeđu Srbije i Crne Gore. Pod Srbijom su sandžačke opštine Priboj, Prijepolje, Nova Varoš, Sjenica, Tutin i Novi Pazar, a pod Crnom Gorom su sandžačke opštine Pljevlja Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Andrijevica, Plav, Gusinje i Rožaje.[4] Da bi jedna društvenopolitička zajednica imala puni legitimitet i legalitet neophodno je da svi njeni građani nezavisno od pripadnosti, vjeri, naciji ili dugim razlikama, ravnpravno participiraju u javnoj vlasti i javnom životu te zajednice. Multietničke zajednice imaju poseban izazov u tom smislu, jer postoje brojne manjinske i većinske zajednice. Pravedan odgovor države prema manjinama omogućava pravnu sigurnost i političku stabilnost, demokratizaciju u društvu i demokratsku konsolidaciju. Nepravedan odnos države prema manijinskim narodima može imati jake dezintegrativne efekte, kao što pravedni odnosi prema manjiskim narodima mogu imati integrativni efekat. Pravilno riješeni političkopravni problemi jedne države dovode do stvaranja povjerenja, interkulturalnosti i smanjivanja međunacionalnih distanci koje se ne postižu pukom primjenom pravnih normi, već kroz kulturu izgradnje povjerenja prema drugim i drugačijim, afirmišući u svakodnevnoj praksi prava i slobode manjinskih naroda. Multikulturalizam se definiše kao politički, socijalni i kulturni pravac sa ciljem poštovanja različitih perspektiva izvan dominantne tradicije, onda možemo uvidjeti da aktivno sudjelovanje mannjinskih naroda u promociji svojih interesa, prava i sloboda vodi ka očekivanoj stabilizaciji i razvoju političke zajednice.Sve Balkanse države su multikulturalne, multietničke, multijezičke, multikonfesionalne, iako to neke države nerado priznaju u svojim najvišim pravnopolitičkim aktima. Puko postojenje nacionalnih vijeća manjinskih naroda, očegledno nije dovoljno za sveobuhvatno rješavanje brojnih problema koje balkanske države već dugo vremena stavljaju u drugi plan i ne usuđuju se otpočeti sa rješavanjem nagomilanih problema regija i naroda, kojima su uskraćena vjekovna prava i slobode, novim ustrojem novonastalih država Balkana. Jedno od temeljnih prava manjinskih naroda je pravo na samoupravu, koje se odnosi na očuvanje domovinskog i nacionalnog idnetiteta, jezika, pisma, obrazovanja, informisanja, kulturne baštine i ekonomske neovisnosti manjinskog naroda.

Nažalost pažnja javnosti se okreće prema Sandžaku samo u situacijama, kada se jave incidenti, naročito političko-bezbijednosni i političko-pravni. Politizacija teme Zemlje Sandžaka, sa stanovišta bošnjačkog i srpskog-crnogorskog etnonacionalnog stajališta, vrlo rijetke su teme u kojima se uvažava multietnička, multikulturalna, multikonfesionalna realnost ove zamlje, koje bi mogle imati dalekosežne pozitivne promjene u političkoj i pravnoj kulturi Sandžklija. Demokratske zemlje poput Italije, Španije, Francuske, Njemačke i drugih članica EU, u svom decentralističko regionalnom sistemu imaju regije sa specijalnim statusom kao što su Korzika, Južni Tirol, i druge. Regije nisu federalne jedinice, već su sastavni dio regionalnih država, kao što su Španija i Italija, sa punim pravom učešća i centralnim organima vlasti, ali bez ustavnih mogućnosti da ugroze državni suverenitet i integritet regionalnih država. [5] Prekomponovanje Crne Gore i Srbije kao regionalnih država, neće moći svi regioni imati isti rang značenja, odnosno ne mogu uživati isti političko-pravni položaj u okviru regionalne države, jer regionalna država uvažava činjenice da pojedine regije mogu dobiti specijalni status, što bi trebalo značiti da imaju zakonodavne, sudske, upravne nadležnosti, kao i ovlašćenja koja će biti u rangu “male državnosti” ili integralne autonomije Sandžak, odnosno corpus separatum i kondominium u odnosu na ostatak Srbije i Crne Gore. Mnogi dosadašnji istraživači ovog vrlo značajnog problema se vrlo rijetko koriste stručnom literaturoim, izvorima, kao i multidisciplinarnim istraživanjima specijalnog statusa Regije Sandžaka i ustavnopravnog statusa Bošnjaka, kao autohtonog naroda u Sandžaku. Platforma po našem detaljnom uvidu u sadržinu i političke, pravne, sociološke, ekonomske i sigurnosne elemente, daje dosljednu poruku i uputu na svestran pristup ovoj vrlo složenoj i delikatnoj temi koja se tiče statusa Sandžaka i ustavno-pravnog položaja Bošnjaka, Alnbanaca, Crnogoraca, Srba i drugih naroda u Sandžaku.

Sandžak je već međunarodno priznato ime zemlje koja se nalazi između Srbije, Kosova, Albanije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Ova oblast površine 8.692 km kvadratnih, od čega je pod Srbijom 4.504km kvadratnih, a pod Crnom Gorom 4188km kvadratnih. Regija Sandžak se svrstava u pograničnu i prekograničnu regiju unutar i između Srbije i Crne Gore, kao svojevrsni corpus separatum i condominium[6] . Regija Sandžak je proctor susretanja i prožimanja razliitih kultura, etničkih zajednica, gdje je moguće da dođe i do etničkih sukoba pod uticajem velikih sila koje imaju različite interese na ovim prostorima. Po etničkom sastavu stanovništva ova oblast je multietnička, gdje su Bošnjaci oduvijek većinsko stanovništvo, a slijede ih Srbi, Crnogorci, Albanci, Romi i drugi. Pojam Regije Sandžaka i Sandžaklije vezani su uglavnom za Bošnjake, koji se nastavljaju identifikovati sa tom zemljom kao sa svojom domovinom, dok Srbi i Crnogorci, pod uticejem propagande državnih centara moći i određenih velikodržavnih politika, sve manje se identifikuju kao Sandžaklije, a sve više se poistovjećuju sa Srbijom odnosno sa Crnom Gorom. [7] Sandžačko i Bošnjačko pitanje se ponovo aktuelizira u period disolucije SFR Jugoslavije i tim pitanjima se bave uglavnom Bošnjaci i politički pokret SDA Sandžaka od 29.7. 1990. godine.

Nakon Berlinskog kongresa i aneksione krize oko Vilajeta Bosna 1908. godine, dolazi do realizacije austrijsko- ruskog dogovora da se Novopazarski sandžak, odnosno Regija Sandžak prepusti Srbiji i Crnoj Gori, tako su srpski kralj Petar Karađorđević i crnogorski kralj Nikola Petrović na Bukureškom miru 1913. godine podijelili ovu oblast između Srbije i Crne Gore, ne obazirući se na vjekovni autohtoni narod Bošnake pljačkajući i progoneči ih u Kosovo, Albaniju, Makedoniju i Tursku. [8] Bošnjaci se ne mire sa okupacijom i već 1917. godine na sjeničkoj konferenciji usvajaju glasovitu sjeničku Rezoluciju.[9] Tadašnje srpskocrnogorske vlsti ovu koferenciju proglašavaju “austrofilskom” a njene učesnike optužuju za veleizdaju i tek na intervenciju JMO 17.2.1921. godine obustavljen je političko krivični progon najistaknutijih sinova Sandžaka, tadašnjih gradonačelnika svih 13 Sandžačkih opština. Nanovo se aktuelizira pitenje Bošnjaka i Sandžaka u vrijeme Drugog svjetskog rata1941-1945. kada se osnivaju prvi Narodno Oslobodilački Pokret, Narodno Oslobodilački Odbori, Oblasni Komitet Komunističke Partije Jugoslavije za Sandžak, Vrhovni Štab NOP Sandžaka i Zemaljsko Antifašističko Vijeće Narodnog Oslobođenja Sandžaka. Svi Bošnjaci su se borili za ponovno oslobođenje i autonomiju Sandžaka, a priključili su im se i članovi NOP iz reda srpskog i crnogorskog naroda.

Nakon što je oslobođena cijela Jugoslavija, a Sandžaklije dale nemjerljiv doprinos pobjedi nad fašizmom i domaćim izdajnicima, Sandžaklije bivaju ponovo izgrani i Sandžak se ponovo ustupa velikosrpskim i velikocrngorskim projektantima, koji su presvučeni u partizanske komunističke odore.[10] Ponovo se u Sandžaku vrši represija, progoni, torture, otimačine i nasilno iseljavanje Sandžaklija u Makedoniju, Kosovo, Tursku i Bosnu i Hercegovinu. Disolucija SFRJ i uspon Slobodana Miloševića i Momira Bulatovića i njihovih velikodržavnih projekata u saradnji sa radikalnim i crkvenim velikodržavnim sanjarima, provodi se ponovo hajka na bošnjačke prvake i čelnike SDA pokreta 1993. i 1994. godine, zbog organizaovanja referenduma za autonomiju Sandžaka i ugrožavanje suvereniteta Srbije i Crne Gore[11] . Napeto stanje traje godinama i ne prestaje pritisak na Bošnjake u oba dijela Sandžaka ni nakon demokratskih promjena poslije sticanja nezavisnosti Crne Gore 2006. godine.[12] Danas se Oblast Sandžaka u Crnoj Gori vještački uklapa u širi okvir “Sjever Crne Gore“, a pod Srbijom Sandžak je podijeljen na dva okruga raški i zlatiborski, uz permanetnu i sveobuhvatnu srbizaciju i crnogorizaciju svega što je sandžačko i bošnjačko. Kompleksnijom analozom se može izvesti nekoliko vrlo bitnih zaključaka, da političko-pravne regulative ni u procesu priključivanja euroatlanskim integracijama, nisu dovele do otpočinjanja slobodnih integracija Bošnjaka u Sandžaku, pa ni šire na cijeloj terotoriji obje države Srbije i Crne Gore, Bošnjaci nisu sačuvali političko-pravni položaj konstitutivnog naroda.

ODNOS PREMA REGIJI SANDŽAK IZ BEOGRADA I PODGORICE: Regionalizacija prije svega podrazumijeva stvaranje i definisanje određenih terotorijalnih cjelina sa atributima autonomnog, odnosno samostalnog odlučivanja u kreiranju i vođenju javnih politika odnosno u formiranju organizacionih administrativnih struktura, radi ostvarivanja svih pravnopolitičkih poslova koji se definišu Ustavom i zakonima. Opšte određenje pojma regiona može se naći u Deklaraciji Skupštine evropskih regiona, prema kojoj se pod regionima podrazumijevaju “organi javnog prava ustanovljeni na nivou neposredno ispod nivoa države, sa političkom autnomijom”. Upravo odatle proizlazi da je bitno svojstvo regiona poseban političkopravni identitet, dok oblici tog identiteta mogu biti raznovrsni. Do sada su u međunarodnoj pravnopolitičkoj praksi poznata četiri modela regionalizacije. Modeli regionalizacije su: model ekonomske regionalizacije, modeli administrativne regionalizacije, model političko-terotorijalne regionalizacije i model karakteritičan za SAD koji ima dvije osnovne varijante: regionalizam na većem broju saveznih drava i mikrorgionalizam unutar pojedinigh saveznih država. Višedecenijska regionalizacija evropskih država, kao i multilateralne inicijative u okvirima evropskih organizacija i institucija daju sve više praktičnog osnova da se u okvirima Evropske unije i Savjeta Evrope, definiše opšteprihvatiljv kompleks pojmova i principa zajedničkih u svim realno postojećim modelima regionalne autonomije. Važeći evropski pravni dokumenti za proces regionalizacije su: Evropska okvirna konvencija o prekograničnoj saradnji – 1980., Evropska povelja o lokalnoj samoupravi – 1985., Deklaracija o regionalizmu u Evropi- 1996., Evropska povelja o regionalnoj autonomiji -1997. kao i duge deklaracije i izjave evropskih ministara odgovornih za lokalnu i regionalnu autonomiju.

Deklarativno i kroz politička obećanja, odnos srpskog-crnogorskog vladajućeg režima prema bošnjačkom rukovodstvu u Sandžaku je u okvirima političkih špekulacija, ali bez bilo kakvih konkretnih i ozbiljnih rješenja u procesu ustavnih i zakonskih reformi, koje bi dovele do konačnog otpočinjanja rješavanja statusa Regije Sandžak i Bošnjaka kao ravnopravnog naroda. Srpske i crnogorske vlasti uglavnom pronaleze lojane poilitičke predstavike koji podržavaju centralističke vlasti u Beogradu i u Podgorici i permanentnu srbizaciju i crnogorizaciju svih društvenih normi u Srbiji i u Crnoj Gori. Centralizacija vlasti u Crnoj Gori i Srbiji je dobila posebnu podršku ustavnim promjenama koje su uslijedile nakon “događanja naroda” i drugih naglih zaokreta u ponašanju srpskih i crnogorskih vlastodržaca prema Sandžaku, Vojvodini i Kosovu od 1989. godine. Političkopravni odnosi u Srbiji i Crnoj Gori, naročito se ogledaju prema Bošnjacima, prema kojim se očigledno iskazuje nepovjerenje i izbjegava integrcija Bošnjaka u javne ustanove i javni život, naročito u institucijama odbrane i sigurnosti, odnosno u institucijama sudstva, vojske i policije. Ove sumnje su rezultat predrasuda iz prošlosti počevši od Osmanlijskog perioda, preko austrougarskog perioda, Prvog i Drugog svjestkog rata, pa sve do oružane agresije Srbije i Crne Gore na Republiku Bosnu i Hercegovinu i oružanih sukoba srpskocrnogorskih agresora i Bošnjaka. Beograd sa jedne a Podgorica sa duge strane odnos prema Sandžaku i prema Bošnjacima smatra vrlo delikatnom i sve konce povlače uz monopol, uz pompezne najave i potpisivanje sporazuma po ovim pitanjima, ali nikad nije došlo do konkretnih pomaka u pravcu rješavanja statusa Sandžaka kao jedinstvene regije sa specijalno ugovorenim odnosima između vlasti u Bepgradu, Podogovrici i Novom Pazaru, uz nadzor i medijaciju najviših organa EU, NATO i UN. Snažan etnonacionalstički odnos vladajućih koalicija u Beogradu i u Podgovrici vrlo često se oslanja na aktere agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, velikodostojnike SPC i biračkog tijela koje je još uvijek indoktrinirano velkikodržavnim projektima u Srbiji i u Crnoj Gori.[13]

Najveći problem se javljaju u nespremnosti vladajućih struktura u Beogradu i Podgovrici, da preduzmu pravne i politilke korake ka izmjenama ustavnih i zaknoskih normi koje centralizovanu vlast uz evropske pravne norme treba da ugrade evropske pravne vrijednosti koje se tiču regionalizacije i decentralizacije, uz sve jači naboj medijske kampanje kojom se sve više iskazuje antimanjinska, a naročito antibošnjačka i antiislamska naracija javnosti kroz sve vrste društvenih odnosa, sa posebnim naglaskom na medijsku srbizaciju i crnogorizaciju sandžačkih opština i Bošnjaka u obje države.[14]

TEROTORIJALNO-PRAVNI KONTINUITET I STATUS REGIJE SANDŽAKA: Teritorija Sandžaka se može historijski pratiti od najstarijih vremena do danas. Ipak se geostrateški značaj teritorije Sandžaka – Novopazarskog Sandžaka, može posebno posmatrati i pratiti od 13.7.1878. godine, kada je uspješno revidiran Istanbulski, odnosno Sanstefanski mirovni ugovor i uslijedilo postepeno povlačenje osmanlijske vlasti iz ovog dijela Jugoistočne Evrope. Austro-ugarski ministar vanjskih poslova Andrašy je govorio, da je za Viljet Bosnu Novopazarski sandžak, ono što je posjedovanje Bosfora za Crno more[15] . Poznata realnost da je Sandžak, Kosovo, Albanija i Makedonija ostao duže pod osmanlijskom vlašću u odnosu na neposredno susjedstvo. Taj period je vrlo značajno utvrdio trajnu većinu Bošnjaka i veliku povezanost Sandžaka sa Turskom, a posebno danas vrlo jaku sponu predstavlja veliki broj nasilno iseljenih Bošnjaka Sandžaka u Republiku Tursku.[16] U protekloj agresiji 1991-1995.god. Crne Gore i Srbije na Bosnu i Sandžak, jedan od ciljeva srpsko-crnogorskih agresora bio je razdvojiti etnički prostor Bošnjaka u Bosni i Hercegovini i Sandžaku. Rješavanje administrativno-teritorijalnog statusa i organizacije Sandžaka, po svojoj političko pravnoj osnovi je prije svega stvar statusa Sandžaka, odnosno specijalnog statusa Sandžaka. Pitanje specijalnog statusa Regije Sandžaka se sigurno mora vezivati za ustavnopravni položaj Albanca, Bošnjaka, Crnogoraca, Srba i drugih naroda u Sandžaku, Crnoj Gori i Srbiji.

Bošnjaci s pravom zahtijevaju da budu konstitutivni autohtoni narod u Sandžaku Srbiji i Crnoj Gori, kako je to bilo regulisano Ustavom SFRJ iz 1974. godine, a što je vrlo jasno riješeno Ustavom posrtdejtonske decentralizovane Republike Bosne i Hercegovine. Obnavljanje incijative, koja je u više navrata reafirmisana od Berlinskog kongresa do otpočinjanja disolucije Jugoslavije, Bošnjačko Nacionalno Vijeće Sandžaka je provelo Odluku o referendumu koji je održan 25-27.10.1991. godine, na kojem se narod Sandžaka izjasnio za autonomiju Sandžaka, sa mogućnošću priključenja nekoj od republika bivše SFRJ. Rezultate uspješno provedenog referenduma prihvatile su međunarodne institucije, ali nije došlo do jače podrške da se rezultati referendum uobliče u specijalni status Regije Sandžaka, kao posebne autonomne oblasti između Republika Srbije i Crne Gore, koje su ostale u novoformiranoj SRJ 28.4.1992. godine. [17] BNV Sandžaka je ponovo pokrenulo pitanje statusa Sandžaka kroz Memorandum o specijslnom statsusu Sandžaka 6.6.1993. godine, kojim ponovo potvrđuje svoje zahtjeve za rješavanjem statusa Sandžaka u okvirima SR Jugoslavije. Umjesto odgovra u vidu poilitčkopravnih rješenja uz posredovanje SE, EU i NATO, Srbija i Crna Gora pribjegavaju oprobanom metodom da riješe ovaj vrlo bitan problem za obje zemlje i za mir na Balkanu, tako što je povela hajku prema aktivistima SDA optužujući ih za “secesionizam i ugrožavanje suvreneiteta Srbije i Crne Gore“[18]

Nakon izbora 2000. Godine i pravnopolitičkih promjena u Srbiji i Grnoj Gori, pitanje Spacijalnog statusa Sandžaka, se sve češće postavlja na dnevni red političkih predstavnika Bošnjaka kao političkog naroda Sandžaka, Srbije i Crne Gore. Naročito je bilo potrebno u periodu proglašavanja nezavisnosti Crne Gore i referendum koji je pratio nezavisnost Crne Gore, SDA Sandžaka na čelu sad dr. Sulejmanom Ugljaninom[19] i Bošnjačka stranka na čelu sa Rafetom Husovićem, zalažu se za historijsko pravo Sandžaka na jedinstvenu teritoriju između nezavisnih država Crne Gore i Srbije.[20] BNV Sandžaka, kao nejviše predstavničko tijelo Bošnjaka u Republici Srbiji, 29.1.2016. godine, objavljuje Proglas o Bošnjačkom jedinstvu, u kojem je jedan od ciljeva uspostavljanje autonomije Sandžaka, u okvirima političkih reformi u Republici Srbiji i Republici Crnoj Gori, kao jedan od mehanizama za politčkopravnu egzistenciju Bošnjaka, kao autohtonog naroda Sandžaka. Kad se uzmu u obzir sve varijante koje su dolazile sa različitim ciljevima i namjerama rasprave o status Sandžaka, potrebno je poći od onoga oko čega već postoji šira saglasnost, a to je da je Sandžak historijska regija sa etničkim, kulturološkim, vjerskim, ekonomskim, geografskim, ekološkim, socijalnim i drugim posebnostima.

Sandžak je već prepoznatljiv entitet koji treba da bude osnova za uspostavljanje saradnje na cijelom administrativno-geografskom prostoru koji obuhvataju opštine Pljevlja, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Andrijevica, Plav, Gusinje, Rožaje, Priboj, Nova varoš, Prijepolje, Sjenica, Tutin i Novi Pazar. Vjekovna izmiješanost, saradnja, zajednički ekonomski prostor, zajednička historijska prošlost i život u komšiluku, sve dok se ne umiješaju velikodržavni projekti i interesi velikih sila, Bošnjacima, Srbima, Crnogorcima i Albancima, jedinstvena oblast bi obezbijedila novi nivo i sadržaje odnosa pored postojećih lokalnih i republičkih. Stabilni i pravedni odnosi u Sandžaku bi omogućili potpunije ostvarivanje zajedničkih interesa, potvrđivanje idntiteta i pripadnosti, jačanje osjećaja sigurnosti, uz smanjivanje rizika od potencijalnih međudržavnih i međuetničkih sukoba ili nesporazuma, jer bi definisane odnose Specijalnog statusa Sandžaka, nadgledali moderatori VE, EU i NATO alijanse. To bi doprinijelo sve bržem razvoju i održivom ekonomskom napretku u Sandžaku, kao condominiumu, uz jasno definisane sadržaje svih institucija i njihovih ovlaštenja, koja se jasno uočavaju u sadržaju Platforme za Specijalni status Sandžaka[21] . Crna Gora vješto pokušava kroz definisanje regije “Sjevera”, da zaobiđe odredbe sporazuma koji je potpisan 23.3.2006. godine[22] , a tiče se potpunog usaglašavanja svih odredbi koje se tiču regulisanja svih ustavnih i zakonskih rješenja Regije Sandžaka unutar Crne Gore, a potom i Specijalne Regije Sandžak, koja će obuhvatiti oba dijela Sandžaka u kojem će biti osigurana sloboda kretanja ljudi, roba, usluga, ideja i kapitala bez bilo kakvih prepreka, uz potpuno regulisanje svih vitalnih pitanja koja se tiču međunarodnog javnog prava i međunarodnog subjektiviteta država Srbije i Crne Gore[23] , kao članica UN, VE, EU, i NATO saveza. [24] Pošto je očigledno došlo do nesporazuma u tumačenju sporazuma i obećanja koja su davana u oba dijela Sandžaka, kako o pitanjima ustavnopravnog položaja Bošnjaka kao autohtonog naroda, tako i o statusu Sandžaka, neophodno je što prije pručiti Platformu koju je usvojilo BNV i SDA Sandžaka 2019. [25] a tiče se nedvosmislenog rješavanja već dugo tinjajućih problema u Sandžaku. Neophodno je sazvati međunarodnu konferenciju za Sandžak pod pokroviteljstvom UN, VE, EU i NATO i konačno riješiti zehtjeve kji su iskazani u Platformi, a kojim se rježavaju sva pitanja svih građana Sandžaka, kao i položaja Bošnjaka u Sandžaku, Srbiji i Crnoj Gori.U cilju što bržeg integrisanja zemalja Zapadnog Balkana, potreban je svestran dogovor oko multikulturalne, multivkonfesionalne i multijezičke složenosti Sandžaka, da se politilčki, pravno i socijalno integrišu, a sve više umanji etnonacionalno ekskluzivističko zatvaranje i udaljavanje jednih do drugih, kako to zagovaraju neki radikalni ekstremistički centri, kojima nije stalo da se pitanje Sandžaka riješi pravedno, demokratski i trajno.

RJEŠAVANJE STATUSA BOŠNJAKA I SPECIJALNI STATUS REGIJE SANDŽAKA: “Granice i teritorija Sandžaka utvrđene su na berlinskom kongresu 13.7.1878. godine kao corpus separatum, kada su utvrđene međunarodno priznate granice Srbije i Crne Gore.Terotorija Sandžaka na kojoj se uspostavlja specijalni status obuhvata područja sadašnjih opština: Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj, Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Andrijevica, Petnjica, Gusinje, Plav i Rožaje. Područje Sandžaka predstavlja historijsku, etničku, ekonomsku, geografsku, saobraćajnu i socijalno-kulturnu cjelinu, u kojoj će se nakon uspostavljanja specijalnog statusa, shodno ustavu Sandžaka i državnom ustavu ostvarivati i obaveze zasnovane na ovoj Platformi. Sandžak je jedinstven statistički region. Granice sandžaka ne mogu se mijenjati bez saglasnosti građana Sandžaka. Kontrolu granica Sandžaka vršiće međunarodne snage koje će garantovati punu slobodu kretanja ljudi, roba, kapitala i iedja “.[26] Definicija pojma autonomije, ogleda se u nekoliko varijanti kao što su personalna autonomija, kulturna autonomija, teritorijalna autonomija, kao i kombinacije nekih drugih vrsta autonomije. Nas ovdje posebno interesuje terotrijalna, kulturna, ekonomska, ekološka, socijalna, jezička i autonomija koja je sublimacija dviju terotorijalnih antonomija, jedne u okvirima Republike Crne Gore, druge u opkcirima Republike Srbije i njohovo objedinjavanje u jednistavenu cjelunu koja če biti specifična i jedinstvena po tome što će biti kombinacija jednistvene autonomjie i euroregije, koju definiše Evropska unija svojim pravnim aktima koji se odnose na prekogranične euroregije[27].

Dakle to će biti kombinacija euroregije u terotrijalne uatonomije koja se zove Sandžak.Teritorijlana autonomija predstavlja takav oblik autonomije koji se konstituiše u slučajevima kada se posebnosti određenih područja u okvirima unitarnih država takve da zahtijevaju daleko veći stepen pravne i političke samostalnosti i atributa državnosti, od lokalne samouprave, ali još uvijek nisu tolike da iziskuju potrebu za promjenu državnog uređenja u smislu promjene unitarne države u federalnu državu, to jest ne proizvode potrebu da konstituisanje tih posebnih autonomnih područja u federalne jedinice. Autonomne jedinice su već poznate u mnogim unitarnim i federalnim državama. Teritorijalne autonomije su predviđene i Konvencijom o zaštiti temeljnih ljudskih prava i sloboda, koja se odnosi na manjinske narode.” U oblastima u kojima su u većini, lica koja pripadaju nacionalnoj manjini imaju pravo da raspolažu odgovarajućim lokalnim ili autonomnim upravama ili imaju pravo na specijalni status, što odgovara specifičnim historijskim i teritorijalnim položajima, a u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom države”. [28] Zato je u Platformi SDA Sandžaka, posebno istaknuto da je nužno da se u definisanje Specijalnog statusa Sandžaka kao posebne historijekse, geografske, etničke i međunarodno već priznate zemlje, uključe prije svega EU, NATO, VE, OSCE i UN obnavljajući na taj način nepravedno opduzetu slobodu i teritorijalni integritet Sandžaka, koji se nakon okupacije 1912. godine, nalazi pod vlašču sada već dviju suverenih međunarodno priznatih država Srbije i Crne Gore. Suvereno pravo država u slučaju definisanja autonomije treba gledati u korisnosti i pragmatičnom sprječavanju potncijalnih konflikata koji su uvijek mogući. Regulisanjem autonomije na određenom teritoriju, gdje dominantno žive manjinski autohtoni narodi, države mogu na vrlo efiksana način da pacifikuju određenu teroptpriju. To je motivišući faktor za države jer na taj način na duže vrijeme stvaraju povoljne uslove za ravnomjeran razvoj date terotorije kao vid kompenzacije ili ustupaka, u zamjenu za odustajanje od federalističkih i secesionističkih ambicija određenog manjinoskog naroda. Evropski regionalizam upravo iz tih razloga ide na stvaranje određenih regiona kao vid decentgralizacije, u kojima dobijaju i države i manjinski narodi u regijama. Ovo bi mogao biti putokaz za mnoge ćlanice EU i dobar model kojim bi se rješavali brojni etnički sukobi, kojih nije pošteđena skoro ni jedna članica EU. [29]

Ustavnopravni položaj Bošnjaka kao autohtonog naroda Sandžaka nije riješen ustavima dviju država Srbije i Crne Gore, pa je zbog toga potrebno uzeti u obzir odredbe pojedinih međunarodnih dokumenata koji sadržajno i konkretno definišu pitanja autohtonih naroda kao što su Bošnjaci na teritoriji Sandžaka. Prava koja može jedan autohtoni narod da ostvari regulisana su relevantnim dokumentima koji definišu prava na samoopredjeljenje naroda. Deklaracija o principima međunarodnog prava u vezi sa prijateljskim odnosima i saradnji između država, a u kojoj se izričito navodi: Na osnovu načela ravnopravnosti i samoopredjeljenja naroda uspostavljenog u Povelji Ujedninjenih nacija, svi narodi imaju pravo da slobodno, bez miješanja spolja, odrede svoj politički status i da teže svom ekonoskom, društvenom i kulturnom razvoju, a svaka država ima obavezu da poštuje ovo pravo u skladu sa odredbama Povelje UN. Svaka država ima dužnost da se uzdrži od svake nasilne aktivnosti koja gore navedene narode lišava aktuelnog principa njihovog prava na samoopredjeljenje, slobodu i nezavisnost. Takvi narodi imaju prvo da traže i da dobiju podršku u skladu sa ciljevima Povelje UN. Svaki narod ima pravo da autonomno i bez pritisaka odluči o svojoj politici, ekonomiji, kulturnom razvoju i statusu na terotoriji na kojoj je autohton i na kojoj ostavruje sva svoja prava koja pripadaju i narodima koji su potčinili njihovu terotriju, kao što je slučaj sa Sandćžakom, kao vjekovnoj tritoriji na kojoj se razvijaju Bošnjaci kao narod. Državi koja se ponaša u skladu sa poštovanjem prava okupiranih naroda, jamči se pravo na teritorijani integritet i suverenitet države, kao što su u našem slučaju Bošnjaci Sandžaka. Dakle državi koja omogućava punu zaštitu ostvarivanja kolektivnih prava manjinskim narodima, međunarodno jano pravo garantuje terotroijalni integritet i suverenitet, a osporava secesionističke ambicije manjinskih naroda. Državama koje grubo krše prava manjinskih naroda na svojoj teritoriji uskraćuje se pravo da upravljaju teritorijom koja je naseljena manjinskim narodom, prema kojem se država ne odnosi u skaldu sa načelima ravnopravnosti. Ovdje je vrlo bitno naglasiti da se države Srbija i Crna Gora pod čijom su vlašću Regija Sandžak i Bošnjaci Sandžaka, ne ispunjavaju u punoj mjeri načelo ravnopravnosti i samoopredjeljenja, nemaju zaštitu međunarodnog prava za sopstveni teritorijalni integritet. Ni Srbija ni Crna Gora nemaju vlade koje predstavljaju cjelokupan narod koji pripada teritoriji Sandžaka, bez obzira na razlike u pogledu etničkog porijekla, rase, vjere, ili boje i zbog toga ne ispunajvaju uslove da im se garantuje terotorijalni integritet na cijeloj terotoriji. Kad određena država osporava jednak pristup Vladi svim svojim narodima, u skladu sa načelima ravnoperavnosti i samoopredjeljenja naroda, tada diskriminisani narod ima legalno pravo na otcjepljenje od te države. [30]

Pravo na samopredjeljenje ima narod koji je pod kolonijalnom vlašću, kakvom se s punim pravom smatra i vlast nad Sandžakom i Bošnjacima Sandžaka, a čija su prava sistematski i najgrublje kršena i sistematski su Bošnjaci Sandžaka ubijani, ugnjetavani, terorisani, negirani, protjerivani i diskriminisani kako na lokalnoj, regionalnoj, tako i na državnoj razini čime se sprječava politički ekonomski i kulturni razvoj Bošnjaka kao starosjedilačkog naroda i Sandžaka kao Bošnjačke domovine. Međunarodna arbitraža je u ovim situacijama jedno od legitimnih rješenja za koja se zalažu predlagači Platforme za specijalni status Sandžaka i rješavanje ravnopravnosti Bošnjaka kao naroda koji dijeli teritoriju Sandžaka sa Srbima, Crnogrcima, Albancima, Romima, Jevrejima i ostalim narodima kojima je Sandžak domovina. Ovdje je vrlo bitno podsjetiti na još jedan međunarodni document, a riječ je o Deklaraciji UN o pravima autohtonih naroda koji je usovjila Generalna skupština UN 2007. godine. Deklaracija UN iz 2007. [31] potvrđuje pravo svim narodima bez obzira na to da li se radi o konstitutivnim, autohtonim ili narodima koji su iz različitih historijskih razloga propustili šansu za osnivanjem sopstvene nacionalne države, radi osiguranja minimuma prava koja mu omogućavaju opstanak dostojanstvo i dobrobiti slobodnog ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvoja. Ova Deklaracija je sastavni dio univerzalnog međunarodnog prava o ljudskim pravima i slobodama, a kojega bi se morale pridržavati sve države članice UN, pa i Srbij i Crna Gora.

Na kraju čini nam se vrlo značajnim prikazati sadržaj Opštih načela Platforme za rješavanje statusa Bošnjaka i statusa Regije Sandžaka:

1. “Uspostavlja se specijalni status za regiju Sandžak. Funkcije državne vlasti ostvarivaće se preko organa Sandžaka i preko organa u opštinama u njegovom sastavu, osim u onim slučajevima predviđenim ovom Platformom.
2. Sandžak neće imati pravo stupanja u međunarodne odnose osim u onim slučajevima predviđenim ovom Platformom.
3. Oblasti u kojima Sandžak ima pravo stupanja u međunarodne odnose sa drugima jesu: naučno-tehnička saradnja, kulturno-prosvjetna, ekonomska i druge oblasti predviđene ovom Platformom.
4. Prava i obaveze Sandžaka će se regulisati Ustavom Sandžaka u čijoj će prvoj izradi učestvovati odgovarajuće tijelo, odnosno stručnjaci iz Evropske unije. O pitanjima iz svoje nadležnosti Sandžak će donositi zakone i druge opšte akte.
5. Sandžak je teritorijalno politička zajednica ravnopravnih građana i naroda koji u Sandžaku žive. Albancima, Bošnjacima, Crnogorcima i Srbima, ustavom Sandžaka priznaće se status konstitutivnih naroda u Sandžaku.
6. Sandžak će imati demokratski izabranu Skupštinu kao zakonodavno tijelo, Guvernera i vladu kao nosioce izvršne vlasti uključujući policiju pod njihovom kontrolom, te neovisno sudstvo Sandžaka i durge organe predviđene ovom Platformom. Prvi izbori za ove organe održaće se pod nadzorom OUN, Evropske unije i OEBS-a.
7. Svi sporovi o specijalnom status konačno će se rješavati u okviru Specijalnog komiteta za Sandžak Evropske Unije.
8. Područje Sandžaka biće trajno demilitarizovano pod nadzorom OUN i Evropske unije, što obavezuje državne vlasti da u roku od 30 dana od uspostavljanja specijalnog statusaza Sandžak povuku sve vojne efektive sa područja Sandžaka, kao i one policijske snage koje premašuju potrebe normalnih okolnosti. Kontrolu granica Sandžaka vršiće međunarodne snage.
9. Državnim Ustavom i Ustavom Sandžaka biće garantovana ljudska i manjinska prava prema najvišim standardima prihvaćenim u međunarodnim pravnim dokumentima. Njihovo ostvarivanje će se garantovati domaćim I međunarodnim mehanizmima”.

ZAKLJUČAK: Na osnovu svega prikazenog u ovom kratkom osvrtu na Platformu i regionalizaciju, decentralizaciju, mir i demokratiju u Srbiji i Crnoj Gori, kao članica Vijeća Evrope i budučih članica Evropske unije, može se zaključiti da je regionalizacija u ovom periodu temelj ravnopravnosti i vrlo bitan integrativni faktor sistema Evropske unije.

Očigledno je da ne postoji univerzalni model za regionalizaciju Evropske unije i Savjeta Evrope, ali svojim pravnim iskustvom u ovoj oblasti i usvojenim pravnim dokumentima postižu saglasnosti u opštim standardima koji otklanjaju sve potencijalne međuetničke, međuregionalne i međudržavne nesportazume i doprinose miru i sigurnosti novih demokratskih odnosa u Evropi.

Države u tranziciji, pa tako Crna Gora i Srbija, proces unutrašnje pogranične i prekogranične regionalizacije, treba da ubrza perspektive pristupanja EU, podrazumijevajući između ostalog i reforme teritorijalne strukture upravljanja, posebno kao jednog od uslova za korišćenje evropskih razvojnih fondova.

Pored usvajanja određenih strateških dokumenata , promjena Ustava i zakonskih okvira Srbija i Crna Gora treba što prije da prihvate evropske principe i ponudu BNV i SDA Sandžaka, kako bi na osnovu “Platforme za rješavanje statusa Bošnjaka i statusa Regije Sandžak” u neposrednim pregovorima sa ponuđačima Platforme, došli do demokratskog pravednog i za sve strane optimalno prihvatljivog rješenja ustavnopravnog statusa Bošnjaka i Specijalnog statusa Regije Sandžaka, uz aktivno učešće predstavnika BNV u Srbiji i Crnoj Gori, uz arbitražu Specijalnog komiteta za Sandžak i neophodan nadzor Komiteta regiona EU i Kongresa lokalnih i regionalnih vlasti Savjeta Evrope.

Ukoliko se ovaj problem ne riješi po međunarodnim pravnim standardima i pravnoj tečevini EU, vrlo je sigurno da će Bošnjaci Sandžaka i Regija Sandžak i nakon sto godina okupacije i dalje biti u kolonijalnom ropstvu. To nikako ne bi smejle dopustiti ni EU ni NATO, da se ovaj problem Bošnjaka i Sandžaka ne riješi u toku priključivanja Srbije i Crne Gore ovim demokratskim asocijacijama.

IZVORI I LITERATURA:

1. Platforma za rješavanje statusa Bošnjaka i statusa Regije Sandžak, SDA Sandžaka, Novi Pazar, 28.7.2019.
2. Koalicioni sporazum o učešću SDA u Vladi Republike Srbije.28.1.2015. Beograd
3. Sporazum o saradnji BNV u Srbiji i BNV u Crnoj Gori.23.1.2016.
4. Sporazum o saradnji DPS i BS, 23.3.2006. koji su potpisali Milo Đukanović i Rafet Husović
5. Jurica Botić, Bošnjaci Sandžaka u kontekstu suvremenih geopolitičkih i sigurnosnih izazova u Jugoističnoj Evropi, Forum za sigurnosne studije, god2.br.2. Spliti, 2002.
6. http://publikacije.stat.gov.rs/g1931
7. www.popis.gov.ba/popis2013/doc/knjig2
8. Saša Mrduljaš, Izjašnjavanje Sandžačkih Bošnjaka o nacionalnoj pripadnosti u popisu od 1948 – 2011.
9. Ivan Kosančić, 1912. Novopazarski Sandžak I njegov etnički problem, Knjižara Gecekona, Beograd.
10. Odluke Berlinskog mongresa, bošnjaci.net>prilog
11. Milutin D Živković, 2017. Sandžak 1941.-1943. Dokt. disrt. Beograd
12. Zoran Vocić, Boško Mijatović, Aleksandar Simić, Zorica Radović, 2003., Regionalizacija Srbije, centar za liberalno-demokratske studije, geograf, Beograd
13. Jovan Komšić, 2007. Principi evropskog regionalizma, Novi Sad.
14. Bojana M. Perović, 2010, Ustavno ustrojstvo Španije, novi Sad.
15. Prof. dr. Stevan Lilić, 2003, Regionalizam EU i pravni okviri regionalizacije Srbije, red prof pravnog fakulteta u Beogradu.
16. Ljubljanske smjernice za integraciju različitih društava, 2012. OEBS/VKNM, organizacija za evropsku bezbjednost I saradnju/Visoki komesar za nacionalne manjine.
17. Evropska okvirna konvencija o prekograničnoj saradnji, 1980.
18. Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, 1985.
19. Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava I temeljnih sloboda sa protokolima 1-14.
20. Gordana Lazarević, Ivana Knežević, Rekja Božić, 2011., Prekogranična saradnja, evropski poret Srbije, Beograd.
21. Evropska povelja za pogranične i prekogranične regione, 7.10.2004. god.
22. Dr-sc. Harun Hadžić, 2012. Konstitutivnost i pravo na samoopredjeljenjeBošnjaka kao osnov za rješavanje statusa Sandžaka, www.academia.edu>konstitutivnost
23. Deklaracija o prvima osoba koje pripadaju nacionalnim ili etničkim, vjerskim I jezičkim manjinama- UN, 1992.
24. Bečka deklaracija i program djelovanja, usvojena u Beču 25.6.1993. sa svjetske konferencije o ljudskim pravima.
25. Deklaracija o ulozi religije u unaprjeđenju culture mira, Barcelona Španija, 1994.
26. Ustav R. Srbije iz 2007. Godine.

FUSSNOTE:

1] Član 1 Ustava Bosne i Hercegovine definiše Republiku Bosnu i Hercegovinu, državom u kontinuitetu, uz modfikaciju untrašnjeg ustrojstva, gdje se po prvi put pojavljuju entiteti I distrokt. SDA BIH, u svojim programskim ciljevima vidi Bosnu I hercegovinu kao regonalnu decentralizovanu jedisntvenu unitarnu državu, koja bi mogla imati od 5 do 7 multietničkih pliralnih regija, za šta se u ponuđenoj Platformi zalaže i SDA Sandžaka …

2] Ustav Španije navodi da je Španija nacija, ali I da se sastoji od nacionalnosti I regiona. Nacija nacija i regiona…. Katalonija, Baskija, Gakicija, zastupaju pravni I političlki stva das u one zasebne nacije unutar Španske nacije.Španija je podijeljena na 17 autonomnih zajednica, 50 provincija I 8098 opština. .

3] U opštim načelima Platforme Sandžak je definisan kao teritorijalnopolitička zajednicaravnopravnih građana I naroda koji u Sandžaku žive; Albanaca, Bošnjaka, Crnogoraca I Srba, koji će imati sva zagarantovana prava regulisana Ustavom Regije Sandžak, kao konstitutivnih naroda Sandžaka.

4] Jzrica Botić; Bošnjaci Sandžaka u kontekstu suvremenih geopolitičkih I sigurnosnih izazova u Jugoistočnoj Evropi, Forum za sigurnosne studije, god2. Br.2. Splitvidjeti opširnije u lanku…

5] Zoran Vacić, Boško Mijatović, Aleksandar Simić, Zorica radović; 2003. Regionaliztacija Srbije, centar za liberalno-demokratske studije, Geograf, Beograd str. 23.

6] Corpus separatum- zasebna cjelina, sa jedinstvenim zakonodavnim, izvršnim I sudskim vlastima sa ujednačenom lokalnom samoupravom u svim opštinama regije Sandžaka. condominium-zajedničko vlasništvo, suvlasništvo nad Regijom Sandžak uz nadzor I superviziju EU i NATO

7] Jer je ZAVNO Sandžaka likvidirano 29.3.1945. godine na II. zasijedanju u Novom Pazaru, nakon čga se Bošnjaci Sandžaka, ponovo osjećaju prevarenim I izgranim od strane komunističke vlasti FNRJ, Srbije i Crne Gore.

8] Serdar Janko Vukotić je 1912. godine, za evropske medije, vodio borbu protiv “Turaka”, kao i Ratko Mladić 1995. U Srebrenici i bosanskom Podrinju.

9] Povodom 100 godišnjice Sjeničke konferencije u Sjenici je održana međunarodna naučna konferencija od 20-22.10.2017. godina, sa koje je izdat vrlo obiman Zbornik naučnih radova.

10] Ostala je srpskocrnogrska izreka: “Pamtan čovjek ode u četnike, a vrati se kao partisan” što je nažalost bila vrlo česta pojava širom Sandžaka………

11] Poznati su procesi koje su vodile poliijske isudske vlasti u Nvom Pazaru I u Bijelom Polju 1993 I 1994. Godine nakon kojih je ponovouslijedila abolicija, jer su međunarodni faktori UN, OSCE, EU i dr osudili taj montirani progon i policijsko sudske procese, koji nisu imali nikakvog pravnog utemeljenja …

12] Još niko nije istražio detaljno, koliko je sandžačkih Bošnjaka našlo utočište u zemljama EU, naročito Luksmburga, Beligije, Danske, Holandije, Njemačke, Francuske, Austrije, Švedske i Norveške, koje srpsko-crnogorska propaganda na silu utrpava u “srpsku”, odnosno u “crnogorsku” dijasporu i “iseljenike” ….

13] Kad je u pitasnju status Sandžaka zvanični Beograd je u vrijeme Borisa Tadiča i Marka Cvetkoviča obećavao da će umjesto podjele Sandžaka na dva okruga, opštine srbijanskog dijela Sandžaka biti jedinstvena administrativna jedinica unutar Srbije.Sličan sporazum je 2006. potpisao Milo Đukanović sa Rafetom Husovićem o odnosu prema ustavnopravnom poližaju Bošnjaka i o Sandžaku u okvirima Crna Gore i Sandžaku kao prekograničnoj reiji regiji. Sporazum se odnosi na predreferendumsko I postreferendumsko rješavanje prava Bošnjaka u Crnoj Gori. Ovaj sporazum ima 10 tačaka, od kojih je najzanimljvija tačla broj 4. Koja glasi: “Primjena Evropske povelje o lokalnoj samoupravi u dijelu najvećih standard kao uslov ravnomjernog ekonomskog razvoja Crne Gore. U tom kontekstu Sandžak vidimo kao multietničku, multikonfesionalnu I multikulturlanu prekograničnu regiju, sa transparentnom granicom, koja bi bila most spajanja, a ne zid razdvajanjana Srbije I Crne Gore.” Očigledno sadašnje vlasti ovom pitanju ne pridaju nikakvu važnost, jer imaju “svoje” Sandžaklije u vladajućim strukturama, koji opstruiraju Platformu I zahtjeve BNV I SDA Sandžaka.

14] Uporno se manipuliše crnogrskom I srpskom dijasporom, srpskim I crnogorski iseljenicima, kao I svim ostalim pravnim I političkim terminima, koji bi trebali da se odnose na sve građane Srbije I Crne Gore….

15] Jurica Botić; isti članak str.177….

16] Neke predpostavke su da u Turskoj ima više od 2 milona Bošnjaka koji su sačuvali svoj Bosanski jezik I svoje običaje koje su ponijeli iz Bosne I Sandžaka, a bez znanja bosakog jezika pricjenjuje se da u Turskojnima oko 4,5 miliona Bošnjaka koji su vrlo lojalni državi Turskoj, kao što su lojalni I drugim državama u kojima su našli utočište od genocida I permanentnih progona od strane srpsko crnogorskih zločinaca 1878., 1912., 1924., 1945. 1992…..

17] Badinterova komisija se prciznije bavila Republikama kao novoosamostaljenim državama, a samo je uzgred tretirala pitanja Vojvodine, Sandžaka I Kosova, zbog čega se još uvijek odgađa rješavanje ova tri vrlo bitna pitanja po mir i sigurnost na Balkanu.

18] Zahtjevi za euroregiju sandžakporedreferenduma vaan je I document Memorandum o autonomiji Sandžaka I posebnim odnosom sa R. Bosnom i Hercegovinom 19.7.1999.

19] Vidi Koalicioni sporazum o učešću SDA Sandžaka u vladi Republike Srbije, potpisanog 28.1.2015. godine, sa SNS I SPS u kojem se preczno reguliše decentralizovana I regionalna država, kao I ostvarivanje politike ravnomjernog regionalnog razvoja i ubrzani socijalni I ekonomski razvoj Sandžaka, kao I razvoj saobraćajne, energetske, I industrijske infrastructure uSandžaku.

20] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

21] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

22] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

23] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

24] BS I Bošnjaci uopšte, dali su punu podršku nezavisnoj Crnoj Gori I s pravom očekuju korektniji odnos crnogorskih političkih subjekata koji odlučuju o daljnjoj budućnosti Crne Gore kao članice EU I NATO saveza. U prtivnom Sandžak će stalno biti I dalje potencijalno žarište sukoba I zahtjeva za oslobođenje od okupacije koja predugo traje.

25] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

26] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

27] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

28] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

29] SDP i Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije i Crne Gore, BIH, Kosova I Albanije…

30] SDP I Rasim Ljajić ni tada nemaju jasan stav o Sandžakukao autonomiji između Srbije I Crne Gore, BIH, Kosova i Albanije…

31] Istim pitanjim se bavi univerzalna deklaracija o pravima čovjeka UN iz 1948. Kao Evrospka konvencija o zaštiti temeljnih prava i slboda 1950.