Këngët shqiptare të Eposit të Kreshnikëve janë cikël këngësh epike heroike legjendare. Ato radhiten ndër shtyllat më të rëndësishme artistike të kulturës shpirtërore të shqiptarëve. Eposi i Kreshnikëve është jehonë poetike disa shtresore e jetës së përbashkët (sh.VI-VIII), por edhe e konflikteve disa shekullore ndëretnike, e kacafytjeve dhe e përgjakjeve ilire-shqiptare me ardhësit sllavë të jugut në Iliri (Ballkan). Nga ardhja e tyre e deri në shekullin XIV, sidomos në shekujt XIII-XIV, ky konflikt është acaruar dhe zgjeruar, siç thotë historiani A. Buda (1986), në kohën e forcimit të pushtetit feudal qendror serb të dinastisë së Nemanjiqëve. Edhe epikologu gjerman M. Lambertz (1958) pajtohet se këto këngë «rrjedhin nga koha e dyndjes së sllavëve nëpër Danubin e Poshtëm në Ballkan dhe ruajnë ende kujtimin e luftërave të vjetra të ilirëve ose shqiptarëve kundër sllavëve që u dyndën në kohën rreth vjetëve 700-800». Këto këngë janë ndër eposet e fundit aktive në Evropë në fillim të këtij mijëvjeçari dhe me të drejtë thuhet se e kanë vendin në arealin e epikës botërore.
Shkruan: Ismet Azizi
Nuk janë të panjohura këngët e kreshnikëve të cilat u kënduan jo vetëm te Shqiptarët por që u bartën edhe te boshnjakët. Në përhapjen e këngëve epike, te Boshnjakët ndikuan lahutarët e Sanxhakut siç ishin Avdo Megjedoviq, Salih Uglla (Uglanin), Murat-agë Kurtagaj (Kurtagić) Husë Qorri Husoviq (Ćor Huso Husović), Ashir Qorraj (Ćorović), Kasum Rebronja, Xhemail Arnautoviqi, Ibro Musiqi, Xhyl Bahu (Bahović) Xhemail Xhemo Zogiq etj. Në Amerikë, në Universitetin e Harvardit, Milman Parry, për disa vite rresht ka botuar libra (1933, 1934 dhe 1935), kryesisht të letërsisë gojore të traditës myslimane-boshnjake. Milman Parry-it i është bashkuar edhe Albert B. Lordi dhe së bashku kanë mbledhur materiale jo vetëm në Sanxhak por edhe në Bosnjë e Hercegovinë. Te ne në Kosovë dhe Shqipëri, përveç profesorit Zymer Neziri nga Instituti Albanologjik i Prishtinës, i cili ka ngritë zërin për ndriçimin dhe përmirësimin e gabimeve që ka bërë Universiteti i Harvardit, përpjekje tjera nuk ka pasur.
Në vazhdim munt të dëgjoni lahutarin Xhemail Zogiqin në dy gjuhët.
Kam jetuar në Glogovik për njëzet vjet. Atëherë ishim katër vëllezër, prona nuk kishëm të mjaftushme, kështu që u ndamë. Mua më takoi pronë e vogël sikurse edhe të tjerëve, por më pëlqente të jetoja më mirë në Novi Pazar. Pastaj shkova për një jetë më të mirë. Ulem në kafe, ekzekutoj në lahutë, këndoj gjatë Ramazanit, kur të ftuarit mblidhen.
Tek ne natët janë të gjata gjat Ramazanti, ndejmë gjithë natën deri në agim. Para agimit një orë më herët shkojmë për të grënë syfyr, dhe pastaj flemë deri dy orë, tre orë para akshamit. Pastaj ngrihemi, shkojmë përsëri në dyqanet tona,e kështu vazhdojmë. Kush vjen vjen këndon me lahutë, këndoj edhe unë. Vijnë mysafirët, .
Xhema rrëfen për profesorët e Harvardit :
Këtu është zakoni i të kënduarit gjat Ramazanit. Tani Ramazani vjen menjëherë. Dhe posa të vijë Ramazani, mezi presim që këtë muaj të gjithë qarshija është e hapur. Kafenetë janë të hapura. Tubohemi , posa të kemi ngrënë darkë. Hamë darkë kur vjen mbrëmja.
Atëherë të gjithë shkojmë në qytet, zakonisht atyku ka lahutarë. Vjen koha e syfyrit, I cili hahet para agimit, një orë. Ne e quajmë është sufur. Atëherë kur vjen koha e sufurit, ne dalim nga mehanja, shkojmë në shtëpinë tonë dhe ham sufur atje . Dhe kur është gjysmë ore para agimit, ne pimë ujë dhe vendosim të agjirojmë..
Për atë ditë, nuk na lejohet të pimë duhan, pije, ushqim apo të flejmë me gruan, Zoti na ruajt, përveç që ne duhet të jemi gjithnjë të pastër. Ne shkojmë në xhaminë tonë pesë herë, ne bëjmë namaz në xhami, imami shkon përpara nesh, ai na udhëheq, dhe ne lutemi. Kjo është pesë herë në ditë. Sabah një, mesditë dy, iqindi tre, aksham katër, jacija pesë. Pas namazit të jacisë jacinë, shkojmë npër mehane.
UNë nuk kam kohë të këndoj, punoj. Unë zijk afe, bluaj, marr mysafirë, i dërgoj mysafirët dhe marr para. Dhe unë e sjelli një këngëtarët ia siguroj lahutën që ai duhet të këndojë, vetëm kur të takohet për t’i lënë ata të pushojnë për një orë për të pirë kafe dhe një cigare, dhe pastaj menjëherë t’i kapin.
Kur ai e këndon një këngë të tërë, unë kap dërrasën që e përdori për shërbim, kërkoj nga të ftuarit, dhe i afrohem secilit mysafir, kushdo që ka, ia jep para këngëtarit tim. Për shembull, nëse një këngëtar i varfër e di se si të këndojë bukur, ai është memec dhe nuk mund të punojë, dhe ne e godasim në kafe, i dëgjojmë atje, ai i këndoi ato këngë boshnjake nga antikiteti. Dhe ata ua japin atyre të ftuarve, disa dinarë, disa pesë, disa dy, si kush ka.
Unë e paguaj, i jap dhjetë ditë para Ramazanit paraprakisht, i jap njëqind sy grurë, ose i jap njëqind dinarë. Unë ia jap, për ta lënë në shtëpi atje për të ngrënë, dhe që ai të vijë tek unë. Dhe i mbaj të fundit në shtëpinë time, ushqimi i tij është në shtëpinë time. Se mysafirët e mi më blejnë më mirë në kafe, që të mund të punoj më mirë.
Dhe para se ta punësoj, unë i jap atij një pagese në mënyrë që, për shembull, të mos kapërcej nga Hanbegović që drejton dyqanin, han, dhe ai e mban mendjen si disa pronarë të kafeneve. E rrëmbej atë që është një enigmë më e mirë, e rrëmbej së pari.
Dhe unë marr një pagesë, unë i jap atij një pagesë para, dhe unë kam një para-pagese. Dhe pastaj e sjell atë tek unë tre ditë para Ramazanit. Këtë vit, unë e solla Sulo Makiqin nga Rasna, për njëqind dinarë, nga rrethin e Senicës, i cili ka një distancë prej tetë orësh në këmbë nga Novi Pazar.
Në bisedë për hulumtuesit e Universiteiti të harvardit Xhemaili rrëfen se jo vetëm ai por edhe të tjerët këndojnë këngë epike në gjuhën shqipe dhe gjuhën bosniane, Shumica e lahutarëve të kësaj treve e kanë mësuar të kondojnë në dy gjuhët. por, popullta shqiptare, arnaute siq e quan ky, kryesisht nuk flet gjuhën bosniane.
Gjat bisedës inerrvistuesit kërkojnë që Xhemajli të këndon herë në njërën gjuhë e herë në tjetrën.