Iako su u najstarijoj prošlosti današnje teritorije Sandžaka značajnu ulogu imala i ilirska plemena Pirusti, Dalmati i Arijate, ipak Dardanci, a naročito Autarijati su ilirska plemena koja su najviše tragova ostavila na području Sandžaka.
Autor :Esad Rahić
Najstariji stanovnici Pešteri i tutinskog kraja su Dardanci. Pretpostavljalo se da su Dardanci ilirsko pleme, ali ima i mišljenja da su oni neko autohtonije-starije pleme, potkrepljujući to između ostaloga i nalazima sa Dohovića i Pešteri. Iako dolazi do izvjesne helenizacije domorodačkog stanovništva, to ne mijenja etničku sliku ovog područja koje je i početkom historijskog doba naseljeno Dardancima, „plemenu koje se već od osamdesetih godina III stoljeća st. ere javlja kao značajan faktor u međunarodnim odnosima ovog dijela antičkog sveta”.
Ali po mišljenju većine historičara i arheologa i u ovom kraju bilo je migracija u dalekoj prošlosti. Arheoloiški nalazi pokazuju da je jedna takva smjena stanovništva na Pešteri izvršena početkom VI vijeka p.n.e. Došli su Autarijati – ilirsko pleme, sa zapada, možda iz Limske doline, i protjerali Dardance prema dolini Raške, gdje su „tokom starijeg gvozdenog doba razvili svoju osobenu kulturu’’.
Dardanci su bili stočari i vrlo ratoborni. „Dugo su ratovali sa južnim susjedima, Makedoncima, kao i sa Rimljanima. Strabon za njih kaže da su divlji ljudi, koji žive u podzemnim jamama pokrivenim đubretom, a da su, uprkos tome, negovali muziku. Imali su frule i žičane instrumente. Drugi izvori kažu da su Dardanci od svih srednjobalkanskih plemena postizali najveću stabilnost, gradili su utvrđenja i naselja gradskog tipa, kao i privredne i administrativne centre. Njegovali su zanate, metalurgiju i bavili se trgovinom’’. Ostaci materijalne kulture Dardanaca u tutinskom kraju išli bi u prilog ovoj tezi. Kada je Balkanski poluotok bio na udaru rimske ekspanzije počev od drugog vijeka, što se završilo osvajanjem Balkana, naši krajevi, znači i tutinski kraj, ušli su u sastav rimske provincije Dardanije, koja je obuhvatala dio Makedonije južno od Skoplja, Kosovo i teritoriju do Niša, a na zapadu je granica dopirala do Mokre gore i Golije, zahvatajući i Peštersku visoravan. „Teritoriji Dardanaca mogao je pripadati i predeo sa planinom Rogoznom i većim dijelom Pešterske visoravni, sve do rijeke Lima’’. Sigurno je da u vrijeme rimske ekspanzije i vladavine starosjedilačko stanovništvo (Dardanci i Autarijati) mnogo propatilo da je bilo migracija i zbjegova i da su starosjedioci u velikom broju romanizovani.
Autarijati – najznačajnije ilirsko pleme na prostoru današnjeg Sandžaka
Materijlna kultura Autarijata je potvrđena duž čitave Limske doline, kao i u slivovima Raške, Ibra i Tare. Matično područje Autarijata je bila istočna Bosna i oblast između Tare i Lima. Željezno doba (halštatsko i latensko – starije i mlađe) je period stabilizacije domaćeg stanovništva na Balkanskom poluotoku uopće, što dovodi do toga da je već od VI stoljeća p.n.e. došlo „do intenziviranja jačanja pojedinih plemenskih grupacija’’ što je uslovilo „jasno izdvajanje pojedinih ilirskih plemena, poznatih kasnije i po pisanim izvorima’’. Plemena se međusobno teritorijalno utvrđuju i razgraničavaju i grupišu „oko preistorijskih utvrđenja – gradina’’.
Po svemu sudeći Iliri nisu imali vlastito pismo, niti ima ilirskih tekstova pisanih grčkim ili latinskim jezikom. Zato podatke o njima nalazimo u zapisima njihovih susjeda. Pošto su oni vrlo oskudni, najviše građe o Ilirima dobijamo na bazi ostataka materijalne kulture. Na osnovu pisanih i materijalnih historijskih izvora možemo zaključiti da su još od prahistorijskog doba područje Sandžaka nastanjivali Iliri, među kojima osobeno mjesto pripada Autarijatima, kojima je u vrijeme njihove najveće ekspanzije „mogao pripadati dio Crne Gore i jugozapadna Srbija u užem smislu’’.
Ime Autarijata lingvisti vezuju za ime rijeke Tare, odnosno izvode ga iz hidronima Tara, koje je dalo naziv i planini Tari. Većina vijesti o Autarijatima se odnosi na razdoblje prije kraja IV stoljeća. U njima se govori o njihovoj brojnosti, njihovom sukobu s Ardijejima oko graničnih slanih izvora koji izviru u proljeće, odakle su Autarijati dobijali so, čija je nestašica izazvala veliki pomor stoke. U to doba Autarijate je snašlo još jedno zlo: najezda žaba i miševa i epidemije.
Prema drugim vijestima Autarijate su napali Skordisci (keltsko pleme). Utjecaj Kelta koji su provalili na ovom području je postojao u neznatnoj mjeri, ali su Iliri u svakom slučaju i dalje činili etničku većinu na ovim prostorima.
Kad je u drugoj polovini III stoljeća p.n.e. došlo do stvaranja ilirske države, nije isključeno da je možda i sandžačko područje bilo, bar djelimično, njen sastavni dio. U kasnije bronzano doba dolazi do društvenog raslojavanja, pojave aristokracije, ekonomskog i kulturnog poleta, a naročito u starijim fazama željeznog doba. Tada dolazi i do učvršćivanja političkih zajednica – plemena.
Period od posljednje decenije VI do prvih decenija IV stoljeća p.n.e. karakteriše dalji uspon u ekonomskom, političkom i demografskom pogledu. Tada se, vjerovatno Autarijati formiraju kao pleme, a od sredine III vijeka p.n.e. nastaje prekid tog kontinuiteta.
Ilirsko-rimski ratovi i rimska okupacija
Sve je kulminiralo ilirsko-rimskim ratovima. Grčke kolonije – gradovi na jadranskoj obali, ugrožene od ilirske ekspanzije obraćaju se za pomoć Rimljanima, kojima je ovo poslužilo kao neposredni povod za prodor na Balkanski poluotok. Pomenuti ratovi su otpočeli 229. godine prije n.e. sukobom s ilirskom kraljicom Teutom, da bi poslednji jači ilirski otpor bio slomljen ugušivanjem Batonovog ustanka od 6. do 9. godine n.e.
Prodori Rimljana nisu bitnije izmijenili etničku strukturu stanovništva u sandžačkom regionu. Rimljani su organizirali conventus-e (sudsko-administrativne jedinice). Prema Pliniju, ilirska plemena su bila organizirana u župe (civitates), koje su bile sastavljene od većeg broja dekurija (vjerovatno rodovskih jedinica). Na pokorenoj teritoriji osnivaju provinciju Ilirik, koju 10. godine n.e. dijele na Panoniju i Dalmaciju.
Rimljani organiziraju i svoje municipije, tj. gradove sa određenom samoupravom, koji su imali veoma zanačajnu ulogu u procesu romanizacije domorodačkog stanovništva. Međutim u municipijima preteže domaće ilirsko stanovništvo sa dobijenim pravom rimskog građanstva ili bez njega.
Osnovu ekonomije čine stočarstvo i zemljoradnja, zasnovana, vjerovatno, na sitnom slobodnom posjedu. Ropstvo je bilo slabo razvijeno, a kao privrednu granu treba pomenuti i rudarstvo. Proces urbanizacije ovih krajeva je naročito bio intenziviran u doba vladavine dinastije Severa (od 161. do početka III vijeka n.e.). Na današnjoj teritoriji Sandžaka dolazi do formiranja municipja odnosno jakih gradskih naselja sa određenim stepenom unutrašnje samouprave, koji su odigrali veoma značajnu ulogu u procesu romanizacije starosjedilaca. Pojava Municipiuma S… u današnjem pljevaljskom kraju, kao i municipijuma na Kolovratu, kod Prijepolja pripada poslednjoj fazi, oko 150. godine n.e. rimske politike urbanizacije. Jedan municipij se nalazio i u Polimlju, negdje u današnjem andrijavičko-beranskom kraju.
Po svoj prilici, Rim nije išao na to da razbije društveno-ekonomsku organizaciju domorodačkog stanovništva. Blaga politika Rimljana je također utjecala da je proces romanizacije u ovim krajevima bio nešto intenzivniji tek od druge polovine II stoljeća, ali on je bio primetniji samo pored promjetnih komunikacija, dok je u zabačenim krajevima bio daleko slabije izražen.
U poznorimskom periodu, odnosno nakon Dioklecijanovih reformi Rimskog Carstva 297. godine, odvojen je južni dio provincije Dalmacije i na taj način je stvorena posebna provincija Prevalis, pa je porečje Tare i Lima postalo granično područje Prevalitane prema provinciji Gornjoj Meziji, odnosno dio provincije Prevalis. I u ovom periodu osnovnu masu stanovništva još uvijek čine Iliri. U IV stoljeću dolazi do kršćanizacije.
Kasnije u vrijeme cara Teodosija I (379-395), rimska država je podijeljena na Istočno i Zapadno Rimsko Carstvo. U sastav Istočnog Rimskog Carstva (Bizantije) ušle su provincije Prevalis i Gornja Mezija, kojima je pripadala teritorija današnjeg Sandžaka.
Od svog nastanka Istočno Rimsko Carstvo je bilo izloženo upadima raznih varvarskih plemena. Tako 400. godine Zapadni Goti izbijaju na granicu Prevalisa, a 459. na granicama Prevalisa se pojavljuju i Istočni Goti, gdje su upali sa područja Epira i okoline Skadra. Oni su u svoju državu uključili „zapadne oblasti Prevalisa oko Nikšića’’, na čiju prisutnost podsjeća castrum Anagastum (Onogošt). Vladavina Istočnih Gota zapadnim dijelovima Balkanskog poluotoka u periodu 493-535, odakle su protjerani za vrijeme vojnih poduhvata bizantskog cara Justinijana I.
Atiline hunske čete su 40-tih godina V stoljeća opustošile provinciju Gornju Meziju. Nažalost nemamo podataka šta se tada dešavalo sa Prevalisom.
Namjeće se pitanje koliko su pokreti germanskih i hunskih plemena utjecali na promjenu etničke slike na teritoriji današnjeg Sandžaka. Uprkos svemu, čini se da je ovdje sve do dolaska Slavena preovladavalo ilirsko-romansko stanovništvo.