U današnje vrijme kada se brzo mijenja način života ne samo kod nas već i u čitavom svijetu, etnologija kao istraživačka nauka prelazi u proučavanje savremenih društvenih fenomena u širokom populacionom krugu.U središtu pažnje današnjih etnologa nameće se pitanje transformacije načina života u čijem procesu današnje etničke cjeline urastuju u kosmopolitsku strukturu savremenog, civiliziranog društva. Medjutim, posebno na ovim prostorima etnološka istraživanja i utvrdjivanja dojučerašnjih pojava nailaze na još neispitane vrijednosti koje su od davnina postojale, a da ih etnolozi nisu uspjeli naučno proučiti, utvrditi i tako unijeti u poglavlje folklorne baštine.
Autor: Binasa Mušvić
Međutim, kod osmanlijskih Turaka crvenu kapu nosile su najprije bostandzije, tj. Onaj dio lične sultanove garde, koji se brinuo za uređenje i čuvanje njegovih vrtova. Ovu su kapu zvali fes, alii tek poslije ukidanja janjičara fes je postao zvanicna kapa u Turskoj. Jednom uredbom iz 1828. godine sultan Mahmud drugi (1808-1839) uveo je fes kao prisilnu nošnju (uniformu) u turskoj vojsci, protiv čega su se (kao i protiv stega u vojsci) bunili janjičari čije su pobune bile ugušene.
Tom uredbom iz 1828. godine zvanično je ukinuto nošenje kauka, kapa koje su nosile osmanlije prije fesa a bila je od vune ili pamucne tkanine oko koje je omotavana uska calma (platno omotano oko fesa) i umjesto nje uvedeno nošenje fesa. Odmah poslije ove uredbe Turci su uvezli 50. 000 fesova iz Tunisa. Kasnije su osnovali jednu radionicu za proizvodnju fesova u Izmitu 1833. A drugu u Istambulu 1845. godine i nazivali ih feshane. Proizvodnja ovih radionica nije mogla da zadovolji potrebe, pa su se fesovi i dalje uvozili sa strane, narocito iz Austrije. Nakon toga, fes postaje zvanicna kapa u Turskoj da bi poslije Kemalove revolucije, jednim zakonom iz 1925. godine bilo zabranjeno nošenje fesa, a uveden je šešir kao zvanična kapa. Međutim u nekim zemljama fes se i danas nosi.
Primanjem islama od Turaka, Muslimani južnoslovenskog porijekla (ali i ostali narodi) prihvatili su od njih mnoge orijentalne odevne predmete kao sto su: fermen, dolama, jelek, anterija i mnoge druge.
Među njima i fes koji je vremenom postao sastavni dio njihove svakodnevne odjeće. U nekim oblastima bivše Jugoslavije nošen je podjednako i u gradu i na selu, a u nekim kao sto je novopazarski kraj uglavnom u gradu. Nosili su ga bogati, a kasnije i siromašni, pase i hamali. Nije bio ničija privilegija. Interesantno je jos pomenuti da su neki društveni slojevi nosili fesove koji su se razlikovali od fesova ostalog stanovništva.
Najuglednije licnosti iz srpske nacionalne istorije 18-og i 19-og vijeka, kao što su: knez Miloš, Toma Vučić, Perišić, Hajduk Veljko, Vuk Karadzić i drugi, predstavljeni su na fotografijama i umjetničkim slikama sa fesom na glavi.
Vuk Karadzić, jedan od najvećih sinova srpskog naroda i otac srpske pismenosti, od najranijeg djetinjstva do kraja svog života je nosio fes. Nije ga se odrekao ni kada je napuštao Srbiju. Sa fesom na glavi proputovao je cijelu Evropu. Sa njim je čak i u Beču izlazio pred austrijskog cara. Fes ga je podsjećao na njegov rodni Jadar i Srbiju.
Tako je i proslavljeni junak Hajduk Veljko Petrović, kao kakav orijentalni poglavica, rado imao bogato izvjesno ruho, ukrasima iskićeno oružje i na glavi nešto zabačen alav fes sa dugačkom kićankom.
Mitar Vlahovič u svom radu “O najstarijoj kapi kod Jugoslovena” o fesu kaže “Takve su kape smatrane u Srbiji 1868. Godine kao svečane, jer poslanici-deputirci iz Sreza Kosmajskog, za Veliku Narodnu Skupštinu imaju slične kape”.
Vrlo interesantne podatke o fesu daje nam i Vladimir Karić, koji kaže: “Ves je najčešće aleve boje, aređe i to tek od skoro, višnjeve, mlađi i zatim gazde nose ga sa crnom kićankom, osobito praznicima, kada se lepše obuku, običnih pak dana, bez kićanke su. Ves je uvek samo kupovan. U Užičkome i susednim okruzima ljudi zavijaju oko glave i po vesu crvene pojaseve”
U Srbiji, u Levču. Nosio se Ves i bio je širi u vrhu nego u dnu. Slike iz Požarevca, Smedereva, Leskovca, Dubrovnika, Splita i drugih mjesta rađene sredinom 19-og vijeka ukazuju na slične kape. Fes zvani plićak, odozgo jabučast sa velikom kićankom, nošen je u svim našim krajevima južno od Save i Dunava. U nekim krajevima zvao se i skadarski fes plićak (Vranje-Tetovo-Prizren). U starije vrijeme se zvao samo kapa, a docnije tunos-tunus-ves po Tunisu.
Postojao je osobito veliki fes koji su nosili kod nas krajem 18-og i početkom 19-og vijeka neke starešine i predstavnici vlasti: fes iz Paraćina nosio je Bogdan Tatarin u vrijeme kneza Miloša 1835.godine, kada je prenosio poštu iz Beograda u Carigrad.
U svom opisu „graždana beogradskij“ Vujić kaže „Mnogobrojni trgovci, bankari, političari nosili sve do osamdesetih godina fes na glavi, koji je u to vreme čak isticao srpsku nacionalnu svest“
Pored gore navedenih odlika fes je imao i neki drugi simbol, što nam potvrđuje sljedeći citat: „Kada je 1830. godine čitan Hatišerif, knez Miloš je dobio od porte erviniju u znak naklonosti, a beogradski Husein-paša pokazujući je Jevremu Obrenoviću, Aleksi i Stojanu Simiću metnuo im je u znak blagovoljenja i odlikovanja po jedan fes na glavu“.
Mnogi dijelovi orijentalne nošnje, pa tako i fes, bili su zastupljeni i na selu. Naravno, tamo su ga nosili bogatiji i ugledniji ljudi.
Početkom 19-og vijeka u oslobođenoj Srbiji su muške kape bile raznovrsne, ali sve do 80-ih godina 19-og vijeka najviše je bio zastupljen fes i u gradu i na selu. Njega je iz naroda sasvim potisla šajkača, nova vojnička kapa.
Fes i kape slične njoj nošene su i u Crnoj Gori. Još je Jovan Erdeljanović opisujući Bratonožiće isticao da su na glavi nosili crvene kape sa kitom (fes) ili „ pustenjače“.
Postoje mnoga svedočanstva kod naših i stranih autora da je i Njegoš ponekad nosio fes ili je to bila crvena kapa slična fesu. Jovan Vukmanović piše“ Nosio je crveni sukneni fes, omotan jednim svilenim turskim šalom sa dugom kićankom“.
Za Vladiku, Pjetro l. Ćerselini kaže: „Na glavi nosi crveni turski fes oko kojeg je bila obmotana neka svilena tkanina poput turbana“.
Najviše podataka o nošenju fesa u Crnoj Gori sredinom 19-og vijeka, tačnije od 1839. do 1846. Ostavljaju nam engleski putopisci i političari koju su boravili na Cetinju.
Na osnovu pisanih dokumenata možemo pretpostaviti da su Crnogorci tada imali predrasude prema evropskom odijelu, naročito šeširu, ili prema svemu što stavljaju na glavu, a nije turban ili fes.
Kako je već pomenuto, fes su pored pripadnika pravoslavne nosili i pripadnici katoličke konfesije. Fes su vrlo rano počeli nositi i katolici, po gradovima i selima. Međutim, dok je fess kod Muslimana redovno bio u crvenoj boji, u nijansama od svijetlo crvene do ukoj (tamno) višnjeve boje, kod katolika je fes obično bio mrk ili sasvim crn. No, ima i krajeva, npr. Okolina Mostara, u kojima i katolici nose crvene fesove, pa se po samoj kapi ne bi mogao raspoznati musliman od katolika.
(nastavlja se… )
FES KAO ODJEVNI PREDMET, PO AUTORICI BINASI MUŠOVIĆ (I)
Izvor