U današnje vrijme kada se brzo mijenja način života ne samo kod nas već i u čitavom svijetu, etnologija kao istraživačka nauka prelazi u proučavanje savremenih društvenih fenomena u širokom populacionom krugu.U središtu pažnje današnjih etnologa nameće se pitanje transformacije načina života u čijem procesu današnje etničke cjeline urastuju u kosmopolitsku strukturu savremenog, civiliziranog društva. Medjutim, posebno na ovim prostorima etnološka istraživanja i utvrdjivanja dojučerašnjih pojava nailaze na još neispitane vrijednosti koje su od davnina postojale, a da ih etnolozi nisu uspjeli naučno proučiti, utvrditi i tako unijeti u poglavlje folklorne baštine.
Jedna od takvih pojava je i muška odjeća, odnosno pojedini njenih dijelovi, uglavnom gradskog stanovništva koje je živjelo na prostorima bivše SFRJ. Tačnije, muški odjevni predmet fes nije dobio adekvatno tumačenje porijekla, oblika ni funkcije kao obilježje u toj posebnoj odjevnoj cjelini. Stoga treba pokušati da se na osnovu prikupljene gradje, pisanih izvora, likovnih izvora ( naročito fotografije) i usmene tradicije rekonstruiše taj odjevni predmet. Kao najuočljiviji dio muške garderobe, fes zasliužuje detaljniju analizu.
Fes ima oblik krnjeg stošca, kupastog ili cilindričnog izgleda, uglavnom crvene i bordo boje, visine od 10 do 30 cm, a širina je različita što je zavisilo od obima glave onoga ko ga nosi. Na vrh obično ima crnu kićanku, dugačku od 30 do 50 cm, a nosi se i bez kićanke, ali redje.
Sadik Skadranin, frizer u Novom Pazaru
S obzirom na način izrade, veličine i vrstu materiala od kojeg su izradjivani, postojalo je više vrsta fesova. Najpoznatiji su: tunus-fes, međidija, azizija, hamidija, rešadija i drugi. Od navedenih mnogobrojnih vrsta na našim prostorima nejčešče su se koristile vrste koje ćemo opisati.
Tuniški-fes:Ovaj fes su još nazivali tunus-fes ili tuno-fes. Sam naziv nam kazuje na porijeklo iz Tunisa, a sama riječ fes je dobila ime po nekadašnjoj marokanskoj preostonici, Fesu. Od ostalih fesova ovaj se razlikovao po tome što se nosio nenakalupljen, pošto je izrađivan od debelog materijala. Visok je čak 30 cm, a sama kićanka iznosila je i do 50 cm. Nosili su ga jedno vrikeme turski oficiri, a u Bosni, kao i u Sandžaku, zanatlije, trgovci i mladi momci.
Medžidija- fes: Ime je dobio po sultanu Abdul Medžidu ( 1839-1861), a odlikovao se kvalitetom izrade i finošću materijala od kojeg je napravljen. Stoga su ga nosili bogatiji i imućniji ljudi.
Azija Fes: Ovaj fes je takođe dobio ime po sultanu, Abdul Azizu (1861-1876), a od ostalih se razlkikovao po tome što je bio u obliku ćunja.
Postavlja se pitanje porijekla fesa i otkuda on na našim prostorima ? Kao i mnogi odjevni predmeti tako je fes ima svoj prototip. Još veoma davno u rimskom kolonijama u anadoliji običavalo se da oslobodjenim robovima stave crvenu kapu na glavu. Crvenu kapu poput fesa nosili su i Gali u starom vijeku. Kapa nalik na fes – plićak je vrlo stara i nosila se u zemljama oko Sredozemnog mora. Po Stanoju Stanojeviću fes vodi porijeklo od grčkih čađara, a fes koji se nosi i danas novijeg porijekla i potječe iz sjeverne Afrike.
Za vrijeme francuske revulucije 1789. godine, bila je neko vrijeme moda nositi crvenu kapu, i ta se moda prenijela kasnije na grčka ostrva.
(nastavlja se… )
FES KAO ODJEVNI PREDMET, PO AUTORICI BINASI MUŠOVIĆ (II)