INTERVISTE E POETIT DHE AKADEMIKUT ESAD MEKULI, DHËNË GAZETËS
STUDENTORE “BOTA E RE”, ME 15.06.1983, TE CILËN E ZHVILLUAN HAZBI GASHI
DHE TAHIR DESKU.
“Kur në sahatin e kohës thehen shekujt”
· Poetin tonë të madh, pionierin e poezisë sonë e shkencëtarin e njohur Esad
Mekulin, e ftuam që të vijë në redaksinë tonë, me qëllim që të bëjmë një intervistë për
lexuesit tanë. Baca Esad, ndënëse i zënë në punë dhe i moshuar, prapëseprapë nuk
ngurroi të ngjitet deri te Qendra e studentëve, ku ne e kemi redaksinë. Nuk ngurroi as të
flasë për studentët tabë, sepse atë e lidhë diçka e shtrenjtë me jetën studentore – i
kujtohen ato ditë kur si student në Beograd, si poet i ri me plot vrull e entuziazëm, por
edhe me plot mundime e preokupime, e kishte mall të ulet i qetë në ndonjë kthinë, që ta
shkruaj ndonjë varg zemre që e preokuponte. Kohë tjetër, botë tjetër ishte ajo….Edhe ato
poezi e shkrime të tjera që i shkruante e kishte vështirë t’ua gjente vendin për t’i fshehur.
E thamë kohë tjetër ishte ajo! Ende skutave të vendit përgjonte syri i keq, syri i lig i
borgjezisë e grushti i poetit i godiste mu në zemër….
· Për bacën Esad, siç e thërrasim me respekt e dashuri, nuk kishim përgatitur pyetje, sepse
e dinim se çdo gjë që e thotë ai është me interes për ne dhe lexuasit, prandaj këtë bisedë e
zhvilluam pothuaj spontanisht. Edhe diçka: Baca Esad e vizitoi redaksinë tonë, më mirë
të themi e gëzoi redaksinë tonë. Na këshilloi edhe neve të rinjve të “Botës…”, ashtu siç o
ka këshillar dikur shkrimtarët tanë të sotshëm, na tregoi se si duhet t’u ndihmojmë e t’iu
botojmë edhe më shumë krijuesve të rinj. Na udhëzoi për shumëçka. Ne me gjithë zemër
e falënderojmë e falënderojmë.
· Kur e përcollëm mysafirin e mirëseardhur, Bacën e Esad, ia dhuruam edhe librin “Rrjedh
e lë gjurmë” të 27 studentëve krijues, të cilin e botoi para pak ditësh redaksia jonë. I erdhi
mirë e në ndarje dukshëm u prek…
· Në bisedë me Bacën Esad morën pjesë të gjithë anëtarët e redaksisë, bashkëpunëtorë e
studentë. Në fund bëmë një fotografi të përbashkët….Ta ndalim kohën……
· Bisedën e zhvilluan Tahir Desku dhe Hazbi Gashi
NT: Fillimi ose ditët që s’harrohen
BOTA E RE: Baca Esad, na thuani diçka për rrugën tuaj krijuese, ditët
studenteske në Beograd?
ESAD MEKULI: Para se të përgjigjem në këtë pyetje, më lejoni të shpreh
kënaqësinë time që gjendem në mesin tuaj dhe falënderimet e mia të thella për
këtë. Kjo, jo vetëm që më kujton një tjetër kohë, një kohë të hidhur studenteske në
rendin shoqëror borgjez, por në një mënyrë, më freskon, më përtrin……
Pak a shumë është e njohur se kam filluar të merrem me shkrime mjaft heret: në
klasën e tretë të gjimnazit në Pejë, kam “përgatitur” romanin
“Vendetta”(Hakmarrja), ku janë trajtuar ngjarjet-plagët ndër malësorët e Rugovës;
mandej erdhi vjersha e parë në revistat për të rinj: Venac(Beograd), Podmladak
Jadranske Straže(Split), Mladost(Zagreb), Novi Behar(Sarajevë),
Granit(Podgoricë, tash Titograd), Beogradski student etj.
Në fillim këto vjersha përshkruanin bukuritë e natyrës – ato të liqenit të
vendlindjes sime dhe Bjeshkëve të Nemuna, Grykës së Rugovës, Rrafshit të
Metohisë. Më vonë, në klasët e larta të gjimnazit, me pjekurinë ideore, erdhën
vjersha me tematikë sociale-ato për lypësit, sharragjinjtë, kurse në klasën e shtatë
dhe të tetën të gjimnazit e, sidomos në vitin e parë si student, vjershat u angazhuan
drejtpërsëdrejti në temat revolucionare – që hynë në përmbledhjen e parë të
përgatitur “Šćiptar ti peva, Metohijo”, nga e cila u ruajtën vetëm ca vjersha, pse
ajo humbi pa gjurmë gjatë luftës. Edhe tash mendoj se vjershat që kanë hyrë në
këtë përmbledhje të pafat, ishin vjershat më kuptimplote se shumica e vjershave që
i shkrova më vonë.
Ditët studenteske në Beograd kanë qenë sidomos pa viteve të tridhjeta, plot ngjarje
të paharrueshme.. Universiteti i Beogradit, lëvizja revolucionare e studentëve, ishte
farkëtare e breznive. Nën udhëheqjen e PKJ, aty edhe në universitetet nëZagreb,
Lubjanë dhe Shkup, u përgatitën breznitë që filluan dhe realizuan në faqe të
bardhë çlirimin nacional dhe social të mbarë kombeve e të kombësive të
vendit….Ndoshta, atëherë në Beogradin revolucionar ndjeva veten të lirë e të
barabartë në mesin e shokëve me ideale të njëjta. I njoha Ivo Llolla Ribarin, Rifat
Burxheviqin, Velko Vllahoviqin, por edhe Hivzi Sylejmanin, Rashit Dedën etj.
Atëherë për herë të parë para mijërave studentëve, në sallën e fizikës e në mesin e
poetëve e prozatorëve revolucionarë, lexova edhe unë vjershat për Metohinë, për
vuajtjet e një populli të robëruar. Dhe pashë në faqen e fletore “Beogradski
Student”, që dilte gjysmë ilegalisht, të botuar vjershën time “Pozdrav”, që ishte një
klithje për bashkimin e fuqive për transformimin e shoqërisë së një kohe të re, më
të drejtë…
Poeti i mirë është si seizmografi
BOTA E RE: Sikur në jetën tuaj të kishte pasur më shumë lumturi, a
do të dilnin poezitë kaq të dhemshme, kaq të realizuara, kaq të popullit?
ESAD MEKULI: Në përgjithësi poezia dhe artet tjera gjithmonë janë zhvilluar më
me hov në kushte revolucionare, kur ka ngjarje, kur jeta nuk është e qetësuar e pa
benga. Atëherë kur në sahatin e kohës thehen shekujt, kur bëhen transformime të
mëdha e rrënjësore. Poeti, si sizmograf i tërmetit, i shënon ato që kanë ngjarë më
parë dhe ato që i parandjen e që mund të ndodhin. Vjersha ime “Tempora
mutantur”, shkruar dy vjet para shkuarjes në studime, flet për një kohë të lirë e të
barabartë, që patjetër do të vijë….Kur shikon njeriu të gjitha atë ngjarje të mëdha
me aq vuajtje përcjellëse dhe me aq mjerim, por edhe vrull revolucionar, mund të
thotë se ajo ishte edhe kohë e artit, e poetëve, pse temat të ofroheshin thuajse të
gatshme, burimore. Për shembull, si të mos shkruash për punëtorët shqiptarë nga
Maqedonia dhe Kosova që punonin punë shumë të rënda: sharrëxhinj, bartës të
qymyrit në katet më të larta të rrokaqiejve, pastronin WC-të e Beogradit. Ne
studentët shkonim në ndeja te ata dhe ua mësonim shkrim-leximin dhe bisedonim
me ta në mënyrë që t’ua ngrisim atyre horizontin e diturisë. Atëherë më lindi ideja
të shkruaj poemën “Sharraxhinjtë” – një poezi sociale, e cila flet në mënyrë të
thjeshtë por bindëse për vuajtjet e një populli, të njerëzve të thjeshtë. Poema ka
pasur rëndësinë e vet, dhe sigurisht mbetet si një dokument i kohës, jo vetëm
artistik.
BOTA E RE: Kjo do të ishte një dramë popullore që shprehet edhe si dramë
artistike?…
ESAD MEKULI:- Ndoshta- ashtu. Unë kam shkruar me atë vrull të brendshëm
rinor, ashtu si e kam ndier, si e kam përjetuar.Nuk më nevojitej të mendoj shumë
sa i përket zgjdhjes së temave, tema ka pasur shumë. Ishte e mjaftueshme sa të
shënoheshin në mënyrë më të thjeshtë ngjarjet. E keni parë se në poezinë time nuk
ka asgjë të komplikuar, asgjë që nuk kuptohet, të paqartë. Mirëpo, nuk mund të
thuhet se nuk kanë qenë edhe të pamenduara mirë, të paangazhuara. Unë e kisha
para vetes një popull analfabet, të robëruar. Prandaj, fjala që i drejtohej atij populli
duhej të ishte e pastër, e afërt, e qarë, e drejtpërdrejtë dhe e kuptueshme edhe për
bariun, punëtorin, për të gjithë. E kjo është bukur vështirë që ta shkruash vjershën
ose prozën, e cila, në fillim të duket e thjeshtë, por që ka domethënie të caktuar
edhe në letërsi. Krijimet e paqarta tregojnë se krijuesi nuk i ka bash të qarta
fenomenet, sepse, po t’i kishte të qarta, do t’i kishte të qarta edhe shkrimet. Kur
nuk i ka të qarta, i komplikon sa për t’ia mbushur mendjen dikujt se është i
mençur, di diçka…..
Secila gjeneratë sjell diçka të veten
BOTA E RE: Pse në vitet, si po i quajmë të shtatëdhjeta, kur poezia e të
rinjve, si të themi u “ç’oerientua”, ju nuk ndërmorët diçka në mënyrë që të
pengohej që ajo rrymë hermetike….?
ESAD MEKULI:Atëherë u gjetën një grup “voksistësh”. Kam pasë shkruar unë
edhe atëherë në “Jetën e re”, por ç’ti bësh, secila gjeneratë sjell diçka të veten,
prandaj s’bënte që ne të vjetrit të bëhemi aq konservativë që të binim gjithaq në
kundërshtim m eta. As ne nuk kemi shkruar siç shkroi poeti popullor, nen kemi
qenë më të përparuar e këta tash nuk e kanë tematikën që e kemi pasur ne dikur,
mes dy luftërave botërore, por edhe pas, se ne deri vonë, deri më daljen e “Jetës së
re”, nuk kemi pasur as letrar. Shikoni, tash: shkrimi në shoqërinë socialiste dallohet
nga shkrimi i mes dy luftëreva botërore, ato dallojnë edhe nga forma. Tash
komunikimet janë të mëdha , sa që shihet qartë ai ndikim, të mos themi kopjimi i
drejtëpëdrejtë i poezisë së disa shteteve industrialist të zhvilluara, që s’kanë të
bëjnë me ne. Do të thotë ekziston një element i dukshëm kopjues në këto poezi
“avangarditse”. Për ta shkruar poezinë në vargun e lirë është më vështirë, sesa të
shkruash një poezi me rimë, sepse ajo duhet ta ketë ritmin, muzikalitetin. Kjo lloj
poezie, nuk është prozë banale, por ka ligjshmëritë e posaçme. Mirëpo, në anën
tjetër disa elemente të reja që po paraqiten, janë të thuash, probleme
gjithënjerëzore. Poetët edhe tash nuk guxojnë të jenë indolentë ndaj kërcnimit të
ndonjë katastrofe të mundshme regjionale apo botërore. Prandaj poetët prapë po
kthehen e zgjojnë koshiencën e popujve dhe mundohen që t’i bashkojnë ata kundër
një katastrofe reale.
Ne kemi, pastaj, probleme ekonomike botërore. Kjo problematikë ka ardhur deri te
suazat më të ngushta të një shteti apo regjioni. Po hyjmë tash në problematikën e
mbarë njerëzore. Kemi vende shumë të zhvilluara, egoiste, e më shumë vende që
s’kanë të siguruar as kafshatën e bukës. Sot në botë vdesin me miliona njerëz nga
uria. A nuk është ky problem që duhet ta trajtojnë krijuesit bashkëkohorë? Po
problemet e papunësisë, të drogave, të perspektivës së zymtë, humbjes së
identitetit…Çfarë perspektive duhet t’u japim ne, tash, ose – sa varet prej poezisë,
prej letërsisë e gjithë kjo? Gati aspak! Por, të mos themi fare pak se njerëzit
lexojnë, kështu që njerëzve u zhvillohet koshienca. Në anën tjetër – çmund t’iu
bëjë grushti i poetit gjithë atyre fluturakeve kozmike? Megjithatë poeti s’guxon të
hesht, ai duhet ta bëjë të veten…
Kurrë s’ka qenë lehtë të jesh i ri
BOTA E RE: E zumë n’gojë papunësinë dhe disa probleme të të rinjve. Jeni
dëshmitarë të disa momenteve të rëndësishme historike të gjeneratave këtu
tek ne dhe më gjerë. Çfarë rinie kemi sot? A e ka pasur rinia gjithherë
situatën në duart e veta?
ESAD MEKULI: – Rinia është rini! Do ta kisha përmendur një feldmareshal
gjerman i cili thotë:”Për të udhëhequr, duhet dëgjuar” Kjo dëgjuar, don të thotë-për
të mësuar. Pra, çdo gjë arrihet me pjekuri. Kurrë s’ka qenë lehtë të jesh i ri. Sepse
rinia synon kah e ardhmja dhe dëshiron që sa më shpejt të bëhet e zonja e vetvetes,
të prosperojë. Po – e ardhmja i takon rinisë. Ne-të vjetrit-shkojmë, vini ju. Por
është puna që ju të përgatiteni si duhet për rolin që do ta keni në shoqëri. Problemet
e rinisë janë të përmasave botërore.
BOTA E RE: Pra, cilat janë problemet e sotme të të rinjve?
ESAD MEKULI: Gjeneratat e reja janë me problematikë, gjithashtu të re,
probleme këto të përgjithshme të rinisë, jo vetëm të Kosovës, por edhe më tej.
Rinia është pjesë e shoqërisë, e cila i ka shqisat më të ndjeshme dhe më të
zhvilluara se njeriu në moshë – ai me familje, i cili, pak a shumë, bëhet më pak
aktiv në shoqëri dhe më pak guximtar, ngase më pak është në gjendje të
sakrifikojë, ndërsa rinia më lehtë sakrifikohet, prandaj shpesh dhe më lehtë
manipulohet me idealet e saj. Por, rinia duhet të mendojë shumë dhe të mos lejojë
që të manipulohet me idealet e saj. A është e mundur që e mira t’i kënaq
përnjëherë të gjitha shtresat? A është e mundur që të vjen komunizmi menjëherë
kur ne jemi aq të ndryshëm? – Jo!. Çdo njeri është botë në vete. Në rrugë sheh
shumë njerëz, secili prej tyre e ka rrugën e vet. E si të harmonizohen tash të gjitha
ato ideal që i ka secili njeri, të gjitha ato dëshira? Kur studentët mësojnë, kanë
njëfarë perspektive: bëhen avokatë, mjekë, inxhinierë, profesorë. Tash ka aq shumë
studentë, sa që kur dalin prej fakultetit smund të gjejnë as punë….
BOTA E RE: Dhe kjo, me siguri shpreh edhe pakënaqësi te njerëzit?
ESAD MEKULI: – Njeriu e di se ekziston diçka e madhe, por në të njëjtën kohë e
di se ekziston edhe diçka e vogël.Në bazë të krahasimit-se po mos të ishte
krahasimi njerëzit nuk kishin mundur të orientohen se ç’është e mira. Prandaj,
s’është kjo botë e s’di a do të jetë ndonjëherë aq e harmonishme sa të jemi të gjithë
të kënaqur. Ne vetë nga natyra nuk jemi të kënaqur…Në botë ka edhe mediokër. Në
botë ka më pak kretena dhe gjenialë, më shumë të mesëm. Kur flitet në proceset e
ndryshme shoqërore, ajo, e mesmja, është dominonte, kurse të tjerat janë me
pakicë, e mu ata e ndihmojnë përparimin njerëzor. Njeriu nuk ka ndryshuar, sipas
të gjitha burimeve, njeriu, në këtë kontekst në etapa historike nuk ka ndryshuar-ka
mbetur po ai, me të gjitha ato anë pozitive e më shumë negative. Por, prapë, njeriu
nuk jeton nëpër shpella – ai është civilizuar, i ngritur. Por, me industrializimin, me
përparimin e teknikës e të shkencës, lindin probleme te reja, të cilat gjithashtu e
shkatërrojnë njeriun. Tash kemi arritur në një shkallë shumë të lartë të civilizimit,
në të vërtetë njeriu moti ka hyrë në probleme esenciale të ekzistimit. Pakënaqësia
s’është e as nuk varet vetëm nga këto rrethana, atp janë të të gjitha natyrave.
Bënë zhurmë ata që s’kishin kompetenca
BOTA E RE: Baca Esad, keni merita të veçanta rreth botimit të
Enciklopedisë jugosllave, si kryeredaktor për KSA të Kosovës. Na thoni – deri
ku është punuar në këtë drejtim dhe ku qëndron puna rreth disa çështjeve
kontestuese e zhurmave që u shkaktuan në opinionin e gjerë?
ESAD MEKULI: Enciklopedia e Jugosllavisë është një ngjarje shumë e madhe
historike për të gjitha kombet e kombësitë e Jugosllavisë. Shumë popuj as sot nuk
kanë enciklopeditë e tyre. Ne, në këtë tokë jo aq të madhe të Ballkanit,qe, po dalim
me botimin e dytë të Enciklopedisë – se botimin e parë e ka përgatitur
kryeredaktori i parë Mirosllav Kërlezha. Ajo ka qenë punë pioniere. Tash e kemi
shumë më lehtë. Megjithatë, mbesin shumë probleme. Secili ka, doemos, ngarkesat
e veta, mospërgjegjësitë. Por , puna ka filluar dhe ne, mund të them, jo vetëm ne
shqiptarët, duhet të kënaqemi. Enciklopedi s’ka pasur asnjë popull në Jugosllavi. E
tash del një botim, i cili për herë të parë, në punimin e Enciklopedisë në botë, bëhet
një Enciklopedi, e cila del përnjëherë në gjashtë gjuhë të kombeve e kombësive të
Jugosllavisë. Kjo punë është shumë e ndërlikuar; kjo për shkak se një pjesë e
popujve tanë as që ka mundur të hyjë në këtë proces historik, se Ballkani ishte
vend i luftërave të brendshme dhe shkatërrimeve të çuditshme. Në këtë mënyrë
janë ndërprerë zhvillimet e natyrshme gjatë luftërave, prandaj edhe shume gjëra
nuk janë zhvilluar sa duhet. Ne, psh- Redaksia e gjuhës shqipe, kemi pasur dhe
kemi mjaft probleme të mëdha sa i përket terminologjisë, mbase kemi të bëjmë me
shkenca abstrakte sa edhe ekzakte, e ne ende s’kemi fjalorë sa duhet.
BOTA E RE A mjafton hapësira e caktuar më parë për t’i përfshirë së paku
çështjet esenciale të Kosovës ose për popujve që jetojnë në të?
ESAD MEKULI: Kosova është një krahinë që përbëhet prej shumë
nacionaliteteve, ku dominon kombësia shqiptare. Por, në këtë moment, nuk mund
të përfshihen të gjitha problemet në një enciklopedi. Redaksia jonë ishte gjithëherë
e interesuar që të përfshijë sa më shumë njësi-për shqiptarët, sërbët, malazezët,
turqit, romët etj. Ne skemi pasur as vetë ndonjë përvojë. Në botimin e parë,
shqiptarët dhe Kosova kanë qenë të prezentuar fare pak dhe, atë, në mënyrë jo edhe
aq të drejt. Besoj se tash do të përmirësojmë këtë, se kjo do të rregullohet me një
ndërmarrje tjetër – me parapërgatitjen e një Enciklopedie të Kosovës, e cila do të
përfshinte problemet e Kosovës shumë më gjerë dhe do t’i plotësonte këto
mungesa që i ka Enciklopedia e Jugosllavisë. Ne, kemi pasur edhe probleme të
tjera, me ç’rast u përzien edhe gazetarët dhe njerëzit që s’kanë kurrfarë
kompetencash rreth Enciklopedisë, kështu që u bë njëfarë zhurme e panevojshme.
BOTA E RE: Kur pritet të dalë Enciklopedia jugosllave në shqipe?
ESAD MEKULI: Në vjeshtë do t’i dorëzojmë të gjitha matrialet dhe kjo pritet të
dalë në fillim të vitit që vjen.
Si u formuan brezat e rinj
BOTA E RE T’i kthehemi letërsisë, Ju në një mënyrë keni qenë mësues i
krijuesve që kanë ardhur pas jush. Sa kanë arritur ata, çfarë është krijimtaria
jonë sot?
ESAD MEKULI: Duhet t mësoni edhe ju, sot, nga përvojat e :”Jetës së re”! Vetë
kam mësuar mjaft nga Jeremije Zhivanoviqi, i cili udhëheqte revistë
jashtëzakonisht të mirë dhe shumëë edukuese. Ai më ka shtyrë që edhe unë të
punojë kështu edhe në “Jetën e re”. Ai ka pasur rubrikën e shkrimtarëve të firmuar,
pastaj rubrikën “Përpjekja e të rinjve”. Ai me kujdes shumë të madh seleksiononte
dhe mbante korrespondencë të vazhdueshme me krijuesit e rinj. Vërtet, ky
koncepcion është përdorur edhe në “Jetën e re”.. Rëndësia më e madhe i është
kushtuar mu të rinjve. Nëse u kujtohen numrat e parë, besa edhe të mëvonshmit,
kemi arritur që të botojmë në një numër nga 50 e më tepër emra të të rinjve në
rubrikën e të rinjve. Madje, kur vërenim se një poet është i talentuar, i botonim në
një rubrikë të të afirmuarëve, i zgjedhnim ato poezi që i ka botuar dhe më në fund
ia botonim një përmbledhje. E thërrsinim autorin, e ai, pastaj kalonte në rubrikën e
të afirmuarëve. Kjo ka luajtur rol shumë të rëndësishëm në afirmimin e krijuesve të
rinj. Kështu edhe janë formuar brezat e rinj.
Unë gjithënjë isha i përqëndruar në poezitë e të rinjve. Kjo, megjithëkëtë s’ishte
humbje kohe. Sepse, unë isha shumë i entuziazmuar – kënaqesha kur merresha me
punimet e atyre, duke i përmirësuar/ Prandaj, brezat e rinj, të cilëve u kam
ndihmuar, kam dëshirë që të kenë mendim të mirë për mua. Po, ja, që njeriu kur
plaket nuk e ka më as kujtesën në nivel. Plaku nuk është më ai që ka qenë.
Më kujtohet, aty diku kah viti 1935 Pen Klubi, shoqatë letrare me karakter
botëror, organizoi tubimin e shkrimtarëve në Dubrovnik. Në mbledhje kishin
ardhur shkrimtarët më të njohur, në mes tyre edhe Ernest Toler, shkrimtar, librin e
të cilit, aso kohe, e lexonim me kurreshtje – në të cilin flitej për ngjarjet në
Gjermani para nacional-socializmit. Pra, aso kohe, ky ishte shkrimtar i dashur,
ishte ideal për ne. Dhe, pasi me gazeta u informuan se ata tash vinin nëpër Cetinje
dhe kthejnë në Pejë, ne të rinjtë gjithë natën mbetëm duke pritur autobusin. Në
mëngjes, me agim, erdhi autobusi. Letrarët zbriznin nag autobusi e ne prisnim me
kurreshtje se çfarë njeriu po zbret, cili është Ernest Toleri. Çfarë kolosi do t’na
shfaqet përpara? Dhe – ai zbriti një picok, ja kaq, por shumë temperament dhe ne
paksa u zhgënjyem! Prandaj, për të mso u zhgënjyer, shkrimtarët shpeshherë është
mirë që të mos i shohim fare, sidomos kur mplaken.
Penat e reja duhet të afirmohen
BOTA E RE: Një pyetje rreth themelimit ose rithemelimit të rinisë letarre të
Kosovës. Dihet se nuk funksionon Rinia Letrare e Kosovës, e që është më e
keqja as kjo e Universitetit. Çfarë mendoni ju për këtë çështje, ç’duhet bërë
në mënyrë që të formohen brezat e rinj letrar?
ESAD MEKULI: Unë edhe më parë jam angazhuar rreth kësaj çështje mjaft të
rëndësishme. Mirëpo. më vjen shumë keq kur, mu pas fillimit të daljes së revistës
letrare të të rinjve “Plejadës”, ajo prapë e ndërpreu punën, Isha shumë i lumtur kur
botohej ajo, ngase revistat edhe gazetat ekzistuese të tjera, shpeshherë nuk kishin
mirëkuptim të duhur, lidhur me punimet e autorëve të rinj, por botonin aso të
krijuesve më të afirmuar – punime të cilat, në krahasuim me ato to fillestarëve,
kishin një përparësi, kështu që të rinjve nuk i ipej hapësirë e nevojshme. Prandaj,
ekzistimi i një reviswte letrare për të rinjtë e Kosovës atëherë(edhe tash; ishte
imperativ dhe domosdoshmëri e kohës dhe një ndihmesë shumë e madhe për rritjen
dhe afirmimin e kuadrove të reja letrare). Ne kemi, psh., revistën shkencore të të
rinjve të Kosovës “Dituria”, ku bëhet një punë shumë e madhe, e dobishme.
Gabimi qëndron, ndoshta, aty se organizata e rinisë nuk ka menduar shume se kush
duhet të vie në krye të asaj reviste. Ndoshta nuk do të duhej të shikohej që në
mesin e të rinjve të zgjedhet drejtuesi i saj, por në mesin e atyre që kanë një
përvojë më të pasur, ashtu që të rinjtë të mësojnë nga ai, i cili do të ishte edhe
pedagog dhe letrar ose shkencëtar i mirë, i cili do të kishte një përgatitje dhe një
mirëkuptim e horizont të gjerë për të rinjtë, dhe të jetë më i afërt e më tolerues. Në
disa momente kohore, pavarësisht se ndonjë poezi a tregim, që mund të ishte e
realizuar mirë, ndoshta nuk duhet të botohej – sepse dikujt nuk i shkon për shtati,
ajo, pra, duhet të kihet parasysh; dëmi dhe dobia e tij kur ai krijim botohet. Sepse
mund të shkatërrojë totalisht revistën e edhe autorin. Do të thotë duhet t’i ruash
kuadrot, ta ruash revistën dhe ta kryejsh në mënyrë të ngadalshme një punë të
rëndësishme historike. “Plejada” u shua dhe kurrë më nuk u mëkëmb. Tash,
mendoj uneë, në “Zërin e Rinisë”, duhet t’u lëshohet më shumë vend të rinjve, se
nevojat për afirmimin e të rinjve janë të domosdoshme. Unë edhe s’kamë mundësi
t’i lexoj shumë revistat, gëzohem kur nganjëherë shoh emra të të rinjve dhe të
femrave krijuese. Gëzohem dhe kam dëshirë që më shumë të shkruajnë femrat, t’i
nxisim ato të shkruajnë. Prandaj, duhet të kemi një revistë. Pra, insistoni edhe ju,
nëpërmes “Botës së re”, edhe përmes diskutimeve që i bëni në KU të LRS, që një
revistë kësisoj të dalë e të vazhdojë punën e saj. T’i vazhdojë të gjitha to që kanë
qenë në “Plejadë”.
BOTA E RE: Hermetizimi është zë i shterrur në shkretëtirë?…
ESAD MEKULI: Duhet të mbahet tradita. Është gjithashtu e rëndësishme që kjo
ishte traditë pozitive, e cila nuk është shfrytëzuar fatkeqësisht. Pasi që shkova unë,
erdhën të rinjtë dhe nisën të bëjnë ndryshimem të çuditshme, megjithëse ndoshta
duhej të bëheshin ato, mendoj se nuk kanë qenë kushtet e pjekura, se ata e hoqën
rubrikën e rinisë, e cila kishte një tribunë të veten, ata e hoqën Letërsinë gojore si
diçka konzervative, si diçka …e ajo dihet se është baza e kulturës e çdo kombi.
Pastaj botonin disa punime të tjera, e që ne s’mund t’i botonim, pse ishin të
pakuptueshme. E mirrja vjershën ta lexoj e nuk kuptoja gjë në të. Unë kur nuk e
kuptoj, edhe një pjesë e madhe e lexuesve nuk mund ta kuptojnë. Nga ana tjetër,
për t’ia sqaruar vetvetes mos jam gabim, unë e përktheja në gjuhën sërbokroate, e
vështroja se si po del, ngase shkollimin total e kam bërë në srbokroatisht, dhe
shihja se aty s’ka asnjë mendim. Ishin fjalë të kota deri në fund. Nuk lejoja të
botohet një vjershë asisoj, e tash janë demokratizuar aq shumë gjërat sa që botohen
punime që nuk i pëlqejnë askujt. Hermetikët në krijimtari, janë zëra të shterrur në
shkretëtirë. Pra, kështu patën filluar dikur poetët e rinj.
Nëse krijimet letrare nuk pranohen nga gjeneratat gjegjëse, nga ato që vijnë e që
do të kenë letërsinë në duart e veta, në qoftë se letërsia nuk pranohet nga publiku
lexues – ajo vdes. Një gjë dihet; letërsia krijohet me qindra e mijëra vjet, por ato
çka kanë mbetur, kanë mbetur, të qarta, të thjeshta e të bukura, por – shumë pak
prej tyre. Madje, kanë mbetur pikërisht ato që janë të kuptueshme për publikun
lexues. Sa i përket synimeve të njeriut, pa marrë parasysh politikën e ditës,ato janë
ruajtur si të tilla me vlera.
BOTA E RE: Kush po i jep karakter dogmatik trajtimit të mitit në
krijimtari?
ESAD MEKULI: Nuk di çka t’u them, unë nuk jam teoricien, jam letrar. Jam
marrë me letërsi se kam pasur njëfarë animi. Prandaj, s’mund të them se kam farë
kulture të madhe teorike letrare.
Kur një kulturë arrin në nivel të lartë, dhe kur hyn njeriu në probleme terike të saj,
që janë shumë të ndryshme si në botën kapitaliste, edhe në këtë socialiste, sheh se
është bërë njëfarë hutie aq e madhe sa s’dihet kush paguan, apo kush pin! Ajo çon
kah një hutim edhe më i madh, sepse gjenerata shkojnë kah rrënimi i etapave të
ndonjë kohe të caktuar. Këto kanë rëndësi të madhe historike, por secila kohë i ka
specifikat e veta. Këto mitet gjithënjë vazhdojnë, sepse janë të lidhura me njeriun.
Shikoni, ato mitet e vogla nganjëherë po shndërrohen në probleme shumë të
mëdha, nganjëherë bota po ballafaqohet me to, sepse, secili popull e ka mitin e vet,
miti nganjëherë gati e mohon ekzistimin e shkencës në përgjithësi. Rinia ska dallim
nga vendet e ndryshme, ajo e kopjon edhe veshjen, muzikën dhe kulturën e
tjetërkujt. Ky është një fenomen bashkëkohorë i njerëzve, e sa i përket mitit, ne
nuk mund të shkoqitemi nga disa mite, se, secili mit e ka mitin e vet. Të gjitha
kombet e kombësitë e secili mit i tyre i ka pretendimet e veta, të cilat nganjëherë
janë në kundërshtim njëra me tjetrën, kështu që rinia, që është më njerëzorja prej të
gjitha qenjeve, më e afërta me humanitetin, ajo s’duhet të çorientohet nga ato mite
që përçajnë popujt mesveti. Miti duhet të trajtohet si ecuri historike, e cila ka qenë,
por që nuk mund të transferohet në një situatë krejt tjetër. Ne duhet ta trajtojmë atë
që i bashkon njerëzit, atë që është humane. Shpesh mitet bëhen keqtrajtim. Duhet
ta dimë se ku çon ndasia?!…Le të trajtohet miti, por në mirë të popujve.
BOTA E RE: Jenui ndër përkthyesit tanë më të njohur. Përkthimi i letërsive
të kombeve e kombësive, në gjuhët e njëra-tjetrës është mjet njohjeje e afrimi.
Sa kemi përkthyer dhe sa na kanë përkthyer?
ESAD MEKULI: Le të dihet se letërsia jonë është fare e re, por e mirëfilltë.
Ekzistojnë mendime se letërsia jonë nuk është kushedi çfarë kualiteti. Prandaj edhe
ngurrojnë ta përkthejnë. Unë jam munduar, sa kam mundur nëpër shtëpitë botuese
tp Sërbisë, Vojvodinës, Malit të zi e kudo, për t’i bindur s ekemi letërsi të çiltër,
njerëzore. Kështu që krijimtaria jonë del syçelë para ëdo kombi e kombësie të
vendit. Ne kemi përkthyer mjaft nga krijimtaria e të gjitha kombeve e kombësive
tona. Ata – të tjerët, deri tash kanë menduar se poezia jonë, proza jonë, është e
dobët, është e ngarkuar. Po, të mos harrojmë se poezia jonë e mban nivelin e
poezisë evropiane, e edhe proza.
Shkurt, të them – tashmë dihet se krijimtaria jonë mund t’ u bëjë konkurencë
letërsive me traditë të madhe. Duhet t’na përkthejnë më shumë, pale….
BOTA E RE: Ju shkruani edhe për fëmijë….?
ESAD MEKULI: Ne të gjithë kemi filluar prej letërsisë për fëmijë. Në “Jetën e
re”, atëherë kemi pasur një rubrik=ë të posaçme për të rinj e fëmijë. Tash kemi një
revistë për më të vegjlit. Dikush mendon se është lehtë të shkruash për fëmijë. Kjo
s’është e vërtetë. Të shkruash për fëmijë, duhet të jesh edhe pedagog i mirë. Bëjnë
gabime tç rënda ata që e nënçmojnë letërsinë për fëmijë, sepse ne kemi letrarë të
talentuar që shkruajnë për të vegjlit, me të cilët mund të mburremi.
BOTA E RE: Për çka do t’i kishit porositur studentët?
ESAD MEKULI: Studentët duhet të punojnë sa më shumë. U kisha apeluar – të
bashkëpunojnë më shumë edhe me gazetat dhe revistat e vendit, sepse kjo flet për
një realitet të mirëfilltë dhe u ndihmon atyre për një njohje reciproke. Po ashtu
studentët tanë duhet të bashkëpunojnë edhe me gazetën e tyre “Bota e re” dhe
“Novi Svet”, sepse ato janë hapur për të gjithë. Më gëzoi fati kur thatë se keni
mëse 60 studentë-bashkëpunëtorë. Por, këta duhet të bashkëpunojnë edhe me
gazeta të tjera të vendit.
BOTA E RE: Baca Esad, pas gjithë kësaj bisede të frytshme, diçka për fund, a
mplaket poeti?!
ESAD MEKULI : Poeti nuk mplaket kurrë, mund të mplaken vetëm mendimet e
tij, kjo varet nga koha