Eshtë meritë, guxim dhe patriotizëm të shkruash ngjarje historike të popullit tënd, të shkruash për pellazgo ilirët, për ata që i përballuan tërë atyre rrebesheve ruso -turke dhe serbomalazeze në mbrojtje të trojeve etnike arbnore, për ata që mbijetuan, që në lashtësi e deri n ditët tona. Në asnjë rast nuk e shkruan historia që shqiptari ka qenë ndonjëherë pushtues por vetëm i pushtuar.
Kështu bën koment historjani, piblicisti, gjuhtari i shqipes në gjimnazin e Rozhajës, nënkryetari i Shoqatës “Kosova për Sanxhakun” Ali Daci,bazuar në librin me autor Hasan Gjonbalaj. Spastrimi etnik i trevave shqiptare në Plavë e Gusi,në Sanxhak,në Pllanë, Maqedoni, Çamëri e gjetkë nga Perandoria Osmane në bashkpunim me carët e Rusisë për të zëvendësuar popullatën autoktone shqiptare me kolonë serb e malazezë ka qenë gjithmonë e mirorganizuar me grafik dhe në mënyrë sisematike,duke përdorur të gjitha metodat çnjerzore,si dhuna,represioni, vrasja, burgosja, e më në fund mashtrimi. Monografia paraqet fatin e shqiptarëve në duar të hasmit. Arkivi gojor, brezat parardhës janë arkiv. Eshtë meritë e autorit i cili me durim, sakrificë dhe vullnet zbulon të dhëna autentike fisnore të fshatrave në Plavë e Gusi, që dikur dhe jo shumë larg në fundshekullin e 19-t ishin të banuara nga shqiptarë. Nuk është fjala thjeshtë vetëm për tre fshatrat e Plavës Zhanicë, Pepaj dhe Nokshiq, por e një hemoragjije të pa shmangshme shumëshekullore kundër zhbërjes së shqiptarit nga trojet e veta.
Qëllimi ishte që në fund të fundit tkurrja e numrit të banorëve shqiptarë me përqindje më të ulët se ardhacakët. “Legjenda” s’mbaronte me kaq, po edhe ajo pakicë shqiptarësh që mbetej, do kishte sërish fatkeqësi. Do të asimiloheshin si komb shqiptarë duke u konvertuar në serbmlazezë.
Studjuesi Ali Daci librit në fjalë i ka bërë një“autopsi” ngjarjeve, ku historia e këtyre trevave është sa e hidhur aq dhe realitet. Ke dhimbje,mall dhe keqardhje për ata shqiptarë të serbizuar që prej mëse një shekulli i janë shkëputur shqiptarizmit dhe dhunshëm po e humbasin gjuhën e të parëve. Kështu ka ndodhur në Trojet Etnike jashtë kufinjve artificial si në Plavë e Gusi, në Sanxhak, në Pllanë. Edhe tani shprehen të friksuar me një shqipe të ngatërruar e memece duke thënë:
“S’e di bre vlla, baba im dhe gjyshi kanë folë shqip, kanë shku në xhami, kanë mbajt Ramazan e kanë festue edhe Bajram.. Ne na morën në qafë.
Ne s’guxojmë as në mes veti me folë shqip, as shkollë nuk kemi edhe xhaminë na e kanë rrënue e në themelet e saj janë ngrit kisha e manastire e tash edhe shqipen e kemi harrue krejt, veç medet për ne se kurrkush nuk po na ndihmon.
Faktet flasin më shumë se fjalët. Eshtë me vend të bëjmë një paralelizëm me ngjarjet në librin në fjalë të studjuest Hasan Gjonbalaj me ngjarjet e vitit 1878, mbas Lidhjes Shqiptare të Prizerenit, ku në tërë trevat shqiptare po viheshin në zbatim vendimet e Lidhjes, ndërsa Porta e Lartë po çmendej nga vendimet dhe guximi i shqiptarëve. Në librin e tij “Mic Sokoli” shkrimtari i madh historjan Sylejman Krasniqi bukur dhe hidhur paraqet ngjarjet dhe masakrat e papara ndaj popullatës shqiptare nga Perandoria Osmane për spastrim etnik në fshatrat Dardan i Epërm dhe Dardan i Poshtëm, ku 90/përqind prej tyre ishin myslimanë, që do të thoshte, shqiptarë.
Tradhtisht qerfullohet Dardani Epërm. Arrestojnë burra e djem të rinj. Gra e fëmijë i nxjerrin jasht në qiell të hapur në mes të natës në shi e borë dhe me mjete trasporti i nisin për në stacion të trenit në Shkup me destinacion në Anadoll. Le të ndjekim shëmbullin patriotik të studjuesve dhe hulumtuesve të trojeve tona Marin Mema dhe Elena Kocaqi dhe të arrijmë në një objektiv “Bashkimin e Trojeve Shqiptare”.
Shkroi Bajram Halil Gashi.
Viterbo(Romë) Itali. Datë 14/05/2020