Izvodi iz knjige Dr.sc. Mujo Dacic “DACIĆI Tragovima prošlosti i stvarnosti današnjice”
MALISORI / BRƉANI
1.Teritorija i porijeklo stanovništva
1.1 Brđani /Malisori i njihova izvorna teritorija, srodnika današnjih stanovnika Rožaja i šire N. Pazarskog Sandžaka
PROKLETIJE (alb., Bjeshkët e Nemuna; Alpet shqiptare; [1](srpski., Проклетије) su visoki planinski vijenac na jugoistočnom rubu Dinarskog gorja – u sjevernoj Albaniji, istočnoj Crnoj Gori, zapadnom dijelu Kosova i južnom dijelu Srbije.
Slika: Karta Prokletija
Prokletije (u širem smislu) se protežu od Skadarskog jezera na zapadu do doline rijeke Ibar kod Kosovske Mitrovice na istoku. Dio Prokletija istočno od planine Čakor (i istoimenog prijevoja) često se naziva sjeveroistočnim nastavkom odn. sjeveroistočnim ogrankom Prokletija ili sjevernom grupom (Mokra planina, Hajla, Maja Rusolija, Žljeb, Mokra gora/Mokna).
Teško pristupačne, na samom repu Dinarida, u miru nenarušenom hiljadama godina leže Prokletije. One ne liče na planine sa ovih prostora. Prokletije – u devenaestom i početkom dvadesetog vijeka bile su zadnje neispitano, teško neprisupačno mjesto, sa nerazvijenim putevima. Vladala je velika nesigurnost karavnskih puteva. U tom vremenu moglo se putovati samo na dva načina. Jedan je bio s oružanom pratnjom a drugi uz pokroviteljsto nekog iz rodova plemenskih moćnika koji su garantovali sigurnost svojom riječi/besom i čašću, posebno u vrijeme turske vlasti koja je bila nemoćna da kontroliše ova područja. U najdivljijem evropskom kraju mogli su se životni problemi rješavati samo uz najveći lični rizik.[2]
Bila su četiri karavanska prijelaza preko Prokletija, poznata jos za vrijeme Rimskog carstva, Od kojih je bio,svakako, najvažniji onaj koji je, koristeći se tokom rijeke Drima, spajao Primorje s Kosovom i Limskom dolinom.
Onaj najistočniji prijelaz, koji je iz Skadra vodio za Prizren, , Pećki put. On je doduše omogućavao najbližu vezu Skadra s Plavsko-gusinjskom kotlinom, ali je zbog svojih dvaju visokih prijevoja bio vrlo tezak za prelazak
Na dijelu Prokletija između Plava i Dečana nalazi se stari put, ili još sjevernije iz Rugovu za Rožaje, i Rozaje- Kula- Pec na ovim planine, se nakon, ljetovanja sa njih vraćali na zimovik na toplu jadransku obalu. Ili u podnožju Prokletija u živopisne planinske gradove Plav, Gusinje i Rožaje I jednom manjem dijelu spustali se u gradove koji pripadaju tom području: Podgorica, Andrijevica i Berane.
Etnografski i sociološki Prokletije su vrlo različite iz razloga što na ovome području žive i/ili kao nomadsko stočarsko stanovništvo borave mnoga plemena i narodi: Albanci, Crnogorci, Srbi, Bošnjaci. Imena mnogih Albanskih plemena i bratstava: Hoti, Gruda, Kelmendi (Keljmend/i),
Kastrati, Dukagjini (Dukađin/i), Shkreli (Škrelj/i), Shala (Šalja), Nikaj, Krasniqi (Krasnići), Gashi (Gaši), , I Brđana Crnogoraca Vasojevića – odnose se i na istoimene geografske lokacije i regije unutar planinskog lanca, gorja.
1.2. Stari Kalendar / Kalendar prokletijskih pastira /Malisora
Zbog svoje izoliranosti od prometnih putova i zbog svoje nepristupačnosti i teške prohodnosti ostale su Prokleitije sve do nedavna najslabije poznat kraj Evrope. Nije zbog toga nikakvo čudo što su ovi stanovnici imali svoj kalendar, upotreba ovog kalendara,[3]prema ovom »starom« kalendaru, kakav je prije bio u upotrebi u čitavoj Malesiji/Prokletijama prema kojemu se stoljećima odvijao život ovih gorštaka/Malisora. Ovaj kalendar je aimao samo dva godišnja doba. Ljeto i zimu sa trajanjem od po šest mjeseci. Što nam govori o surovosti klimatskih uslova u kojima su živejli ovi gorštaci / malisori hiljadama godina.
[4]Izvor: B. Gušić: Bieshka e Krasniqes — Krasničke planine. Priroda, Zagreb 1960,
Prokletija – Bieshka e Nemuna, proklete planine, , predstavljale su sa svojim prostranim i bogatim pasištima ekonomsku osnovu jedne jako razvijene i intenzivne stočarske privrede. Stoka sitnoga zuba, koza i ovca, nalazila je na tim planinama bogatu ljetnu ispašu dok je zimske mjesece provodila na njihovu prisojnom južnom pobočju ili u toplom primorju, toreći njive tamo stalno naseljenih zemljoradnika. Taj biološki ritam perimediteranskoga stočarskoga kretanja, koji se ovdje održavao tisućljećima, predstavljao je glavnu antropogeografsku značajku i ovoga najvišega dijela Dinarskih planina.I dok su različiti zavojevači od starine utrtim saobraćajnicama iz unutrašnjosti Balkana prodirali na more i ovamo donosili i svježe etničke mase i nove političke tvorbe, dotle su se u ove neprohodne planine sklanjali potisnuti ostaci starijega naseljenja.
O ovim stanovnicima snimljem je i film “Vuk sa Prokletija”[5] (albanski: Ujk-Uka, na Bosanskom jeziku Ujkan ili Uka) i Bjeshkëve të nemura) jugoslovenski igrani film snimljen na albanskom jeziku 1968. godine u režiji Miomira Stamenkovića. Naslovni lik, koga tumači Ljuba Tadić, Glumi Uka, starog Albanca koji živi na Prokletijama, planinama na Kosovsko-Albanskoj– Crnogoskoj granici i Radnja se desava tokom Drugog svjetskog rata
- Visoke Planine/ Brda–Malsija e madhë planine po kojoj su dobili ime Malisori / Brđani
- 1. Ime i stanovništvo
Ova se oblast nalazi na Prokletijama i njihovim razgranatim padinama, [6] a poznata pod imenom Malsija e Madhe, sto znači “Velika Brda”ili “Visoka Brda“je postojbina brdsko planinskih plemena Malisora/Gorštaka.
U Crnoj Gori je ova oblast poznata samo pod imenom Malsija a to odgovara imenu “Brda” što su ova brda nazvana velikim ima smisla,, kad se uzmu u obzir Prokletije, koje visinom i prostranstvom nadmašuju ostale planine u susjedstvu.
Sto se tiče atributa[7]”velika”, tradicija opet govori da je dobijen zbog “velikih djela i hrabrosti tih stanovnika” U savrmenoj nauci utvrđeno je da naziv Mal-(e) sia u značenju” brdovit kraj” obrazovan od Albanskog apselativa mal (brdo, gora) a etimoloski proističe iz grčkog –sia.
Crnogorci nazivaju stanovnike ove oblasti Malisori sto u prevodu znači “Brdjani i Malisori i sami sebe zovu Malisori. “Malsija e madhe” se dijeli na zajednicu od pet plemena: Grude, Hote Keljmende/Klimente, Kastrate i Skrelje, oni sebe smatraju potomcima starih ilira. Kelmendi zauzimaju zemljište koje dostiže visinu do 2.560 metara nadmorske visine, sto znači i najviše vrhove prokletija.
Malesija nikada nije predstavljala jednu zasebnu cjelinu. Prema tradiciji i narodnim predanjama, koja se u istini ne slažu uvijek, malsiju su sačinjavala nekada sedam plemena, sedam gora malisora: Hoti, Grudi, Kelmendi, Kastrati, Škrelji, Zatrijebač, i Koći, dva poslednja plemena geografski i administrativno su pripadala Kučima, a etnografski Malsiji. Albanskih plemena Turske vlasti su nazivali sva ova plemena “Džibale”, ova riječ prevedena sa arapskog znači planina, te su na osnovu ovoga, ovo stanovništvo nazivali kao planinci. Tako su ovim fisovima/plemenima priznata stara običajna prava, i zakon [8]
Pored ove malsije pojavljuju su još druge malsije u okruženju Za stanovništvo od Prokletija prema Skadarskom jezeru, koje je većim dijelom predmet ovog posmatranja, poznato je da se razvijalo kao brdsko i u uslovima plemenske organizacije, u kojima je stočarska proizvodnja bila primarna, te da je ono, kao takvo, bilo veoma pokretljivo. Za ove krajeve je karakteristično da su pokreti stanovništva dugo vremena bili pretežno jednosmerni: iz pravca Skadarske malesije i Crnogorskih brda prema Plavsko-Gusinjskoj oblasti, Limskoj dolini , Rožaju, Pešteru i iz pravca Skadra i njegove okoline prema Podgorici, Zetskoj ravnici i Nikšiću, a takođe i prema Baru.
Karta: Hajla i šira okolica stanovništvo Rožaja[9]
Hajla je imala presudnu ulogu u njihovom opstanku razvoju, Hajla (ćiril., Хајла; alb., Hajlë, odn. Hajla) se nalazi na granici Crne Gore i Kosova i dio je sjeveroistočnog ogranka lanca Prokletija (Bjeshkët e nemuna). Štoviše, s visinom od 2403 m n.v. najviša je planina ovoga dijela Prokletija, a mnogi je smatraju jednom od najljepših planina Crne Gore. obronici Hajle postepeno se spuštaju prema Rožajskoj kotlini (bazenu). I Rugovo i Rozajska oblast koja se naslanja na obroncima Hajle Sa desne strane Ibra , uglavnom je naseljena Keljmendima[10] od kojih su i Brastvo Dacica, kao i najveći broj Rožajskog stanovništva
[1] http://www.dinarskogorje.com/b611-prokletije-bjeshkeumlt-e-nemuna.html
2B. Gušić: Bieshka e Krasniqes — Krasničke planine. Priroda, Zagreb 1960,str. 38
[3]B. Gušić: Bieshka e Krasniqes — Krasničke planine. Priroda, Zagreb 1960,
[4] Izvor: B. Gušić: Bieshka e Krasniqes — Krasničke planine. Priroda, Zagreb 1960,
[5] https://sh.wikipedia.org/wiki/Vuk_sa_Prokletija
[6] Andija Jovicevic “Malesija” str.(8)
[7] At Kole Berišaj “sofrat ne malesine madhe” ferizaj 1990 , str. 11
[8] Ljudevit pl. thallóczy (1916). 482
[9] http://www.dinarskogorje.com/b611-prokletije-bjeshkeumlt-e-nemuna.html
[10] Milisav V. Lutovac, “Rozaje i Stavica” (danasnja opstina Tutin) antropogeografska istrazivanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXXV, Beograd 1960,