DOLI NGA SHTYPI MONOGRAFIA “ZHANICA, PEPAJ DHE NOKSHIQI (Fshatrat e krahinës së Plavës dhe të Gucisë ) Te autorit Hasan I. Gjonbalaj.Botoi shtëpia botuese “Dukagjini” 2007, Pejë.
Na ishin dikur fshatrat shqiptare të Zhanicës, Pepajve dhe Nokshiqit
Pas monografise “Kelmendi-gjenealogjia e familjes Nikçi ” 1986, Hasan Gjonbalaj kotë ditë nxori në dritë librin e tij të trembëdhjetë, monografin mbi gjeonologjin e familjeve shqiptare të fshtrave të krahinës së Plavë e Gucisë.
Shkrun : Ali Daci
Libri Zhanica, Pepaj dhe Nokshiqi, fshatra këto të krahinës së Plavë e Gucisë jane objekti i studimi të etnologut shqiptare nga këto treva z. Hsan I. Gjonbalaj. Sakrifica e popullit shqiptarë për të qendruar në vatrat stërgjyshore gjatë ekzistencës së tij, gjatë historis së përgjakshme shumë shekullore ka bërë që faqet e historisë shqiptare të shkruhen me gjak shqiptari dhe trojet e tyre të mbeten shkret. Si rezultat i spastrimeve etnike nga pushtusesit dhe okupuesit e tokave shqiptare, kjo e vetetë e ka shyre autorin e këtij libri që të vë në letër faktet historike dhe etnografike të kësaj treve shqiptre autoktone. Kjo monografi që në bërthamën e vet ngerthen faktet historike e gjeneologjike rreth fatit të shqiptrëve të fshtrave që përfshihen në ketë studim. Duke i njohur mirë rrjedhat historike që e kanë përcjellë histoinë e dhimbshme, por gjithsesi tragjike të kësaj pjese të Atdheut. Hasan I.Gjonbalaj lexuesin e rrenqeth me historikun e ishfshatrave shqiptare të luginës se Limit, të cilën e quan Ultina e Limit, në komunën e Plavës. Kujtesa e brezave dhe tradita e përcjellëjes se ngjarjeve historike nga brezi në brez, i kanë mundësuar autorit që të mbledh me kujdesin më të madh të dhënat rreth trungut gjeonologjik dhe atij fisnor e farefisnor të banuesve të këtyre fshatrave, gjonologjise se fiseve dhe barqeve në këto anë. Në saje të mungesës së banuesve autokton sot në këto fshatra, shqiptarëve autokton, Gjonbalaj i rreket historisë së kësaj treve duke kërkuar ish banuesit e saj në gjithë hapsiren gjithëshqiptare por edhe me gjerë, dhe gjithë kallëzimin e tij e mbështet tek njerzit e kësaj treve që me besnikëri parashtron para lexuesit veshtrimin historik për se cilin fshat veç e veç dhe gjeonologjin e familjeve shqiptare të fshtrave Zhanicë, Pepaj dhe Nokshiq, e që për secilen familje ka prezantuar në tabela gjeonologjike trashegimtarët nëper breza. Gjonbalaj dokumenton origjinen shqiptare të ish banuesve të kësaj treve duke u mbështetur edhe në toponimet, antroponimet dhe ne varret që jane të vetmet qe ”frymojne” shqip siç thotë autori . Pos argumentit shqiptar ai argumenton me fakte historike edhe pushtuesit dhe okupuesit e kolonizuesit e këtyre fshatrave duke i njohur ata me emër e mbiemer, pra gjithë ato familje malazeze që shtrihen sot gjithëandej fshtrave të krahinës së Plavë e Gucisë e veçanarisht flet për banoret e ri malazez të këtyre fshatrave dhe për varret e vjetra që kanë mbetur si dëshmi që dikur jo fort larg kanë jetuar familjet shqiptare këtu. Konvertimin e shqiptareve të kësaj ane nga besimet katolike dhe islame në fenë sllavo-ortodokse, Gjonbalej e ka deshmuar me ngjarjet historike të asaj kohe, ku në fund të shekullit XVIII përfundoi konvertimi në fene islame, konvertim ky që rezultoi me ngritjen e xhamive në fshatrat e Ulrinës së Sipërme si në Nokshiq, e më vonë në Zhanicë, xhami këto që më vonë to të rrenohen nga provokuesit serbo-malazez të ciulët me dhunë shqiptaret provuan t’i konvertojnë në fenë pravo-sllave përmes Iguman Zeçeviqit që si model kishte sjellë “ligjin e Vasojeviqeve më 12 pikat” e asimilimit të dhunshmem. Ai në libër shqyrton edhe asmilimin e toponimeve dhe antroponive shqiptare në ato sllave. Asimilimi i shqiptarëve dhe konvertimi i tyre në fenë ortodokse serbe ishte tragjik për popullin e kesaj ane, ku rezistenca shqiptare kundër konvertimit ishte e madhe, por jo më e madhe sa shtypja e serbo-malazezve të cilët fuqishem u mbeshteten nga Rusia Cariste.
Gjonbala nuk harron t’i përmendë edhe ish fiset shqiptre që u asimiluan dhe u kovertuan në besimin ortodoks siç ishin fiset : Ozri, Pipri, Hoti, Krasi, Vasi, Bakeqi, Kelmendi, Kuçi etj, fise këto që tani njihen si fise nacionaliste serbo-malazeze. Planet pansllaviste të Carit të Rusisë, për t’ua ndar tokat shqiptare aleatve të tij ,kanë qenë në planin e parë, andaj si rrjedhoj e kësaj tentative në monografi permendet edhe lufta e njohur e Nokshiqit e cila u zhvillua me 4 dhjetor të vitit 1879, luftë kjo e cila me dinjitet dhe heroizem u fitua nga shqiptrët. Më pastaj studiusi përshkruan ne hollësi masakren e shkaktuar nga Avro Cemoviqi dhe pop Gjorgji që kishin kryer mbi shqiptaret të cilët për se gjalli nuk i kovertuan dot në fenë ortodokse sllave, apo siç e quan autore ne fene pravo-sllave. Qendresa e shqiptarëve, nënshtrimi dhe pushtimi e kolonizimi i tokave të tyre nga serbo-malazezet është një histori e hidhur që mund të lexohet në këtë libër. Pushtimin e këtyre trojeve, Gjonbalaj e cilëson edhe si merit e fuqive të mëdha dhe qarqet evropiane të cilët trojet tona i shënderruan në monedhë kusuri mes veti. Lexuesi në këtë monografi gjen një numër të konsideruesh fotografish që përbejnë një hstorik pamor të historisë së kësaj zone, të cilat autori lexuesve ua ka ofruar nga fototeka e tij e pasur. Libri Zhanica, Pepaj dhe Nokshiqi, fshatra këto të krahinës së Plavë e Gucis, është një shtytje për ndriçimin dhe hulumtimin e mëtutjeshëm të gjnezes gjeneologjike , gjuhësisë dhe historisë shqiptare me interes për historin dhe kulturën shqiptare në përgjethesi e me theks të veçant për historin e shqiptareve të Plavë e Gucis.