HISTORIKU I SHKURTËR ( Pjesa e I )
Shkruan: Ali Daci
Tutini bënë pjesë në territorin e Sanxhakut. Tutini është krijuar si vendbanim në brezin e ish liqenit të Shtavicës dhe së banorët e parë në këto troje ishin dardan. Në kohën e shtetit mesjetar serb Tutini ishte në kuadër të Rashkës dhe pas ardhjës së sllaveve të jugut në këto anë, një pjesë e madhe e popullatës autoktone shqiptare me dhunë u dëbua dhe u shpërngul për në veriun e Shqipërisë, në Malësinë e Mbishkodrës.
Pas betejës së Kosovës (1389) deri në vitin 1396 kjo trevë gjendej nën sundimin e Vuk Brankoviqit kurse në vitin 1426 Fusha e Peshterit përmendet si territor i vasalit turk Despot Brankoviqit.
Islamizimi i Sanxhakut filloj në shekullin XV. Defterët turke shënojnë se në kuadër të Tutinit si qender administrative bëjnë pjese këto fshatra: Gjerekari, Naboji, Draga, Shpilani, Lohja, Kovaçica, Fusha e Madhe , Mallana, Orashi, Ribariqi, Sashi, Cërnokrpa, Boroshtica, , Leskova dhe Dollova.
Fushata e spastrimit etnik nga turqit që u aplikua në Kelmend në shekullin XVII në Rrafshlartën e Peshterit solli 270 familje kelmendase. Shumica e tyre u kthyen në vatrat stërgjyshorë, por pati edhe të tilla që erdhe për herë të parë këtu. Sipas historianeve serb dhe turq del se në këtë treve jetonin shqiptarët, por që më vonë struktura e popullsisë u perzie edhe me pakicen sllave, pakicë kjo e cila më vonë me imponimin e gjuhës sllave do të ia arrit që një pjesë të madhe të popullatës autoktone shqiptare ta sllavizoj duke iu imponuar gjuhen serbe.
Sanxhaku kurrë po thuaj nuk ishte i qetë, ai gjithmonë luftoj kundër armiqeve pushtues, kështu në vitin 1809 shqiptarët e kësaj treve se bashku me kelmendasit e Rozhajës luftuan kundër serbëve dhe për mbrojtjen e Suhodolit u vranë rreth 600 shqiptarë. Janë të njohura luftërat kunder pushtuesit turk e sidomos ajo e vitit 1831, luftë kjo kundër Mustaf Pash Bushatit ku për mbrojtzjene Tutinit në ndihmë kishin ardhur luftëtar shqiptarë nga Bihori dhe nga Tregovishta. Isa Boletini më ushtarët e vet këtu e gjeti një mbështetje të fortë dhe me 15 korrik të vitit 1912 e çliroi Pazarin e Ri dhe gjithë Sanxhakun nga turqit më përjashtim të Priepoles dhe Pribojit vendbanime këto veç të asimiluara në kohen e pavarësisë së Shqipërisë.
Kjo liri nuk zgjati shumë, pasiqe me 23 tetor të vitit 1912 filloi Lufta Ballkanike dhe Sanxhaku u pushtua prapë nga serbo-malazezet. Tutini u takoj malazezve dhe aty erdhën forcat e Avro Cemoviqit. Tri vjet pas pushtimit serbo-malazez e zëvendësoi pushtimi Austro-Hungarez. Më shpërthimin e Luftës së parë Botërore u largua pushteti i austro-hungarezeve që ishin përkrahës të shqiptarëve dhe formimi i Jugosllavisë së Versajës më 1.12 1918 kësaj treve i solli robërinë për 22 vite me radhë. Gjatë kësaj kohe të robërisë shqiptaret e Sanxhakut përjetuan gjenocid të vërtetë. Duke mos pas zgjidhje tjetër përveç, pushkës për çlirim kombëtar u formuan çetat kaçake të cilëve u prinin kaçakët e njohur si vëllezërit Mushoviq, Jusuf MehOniqi, Hasan Boshnjaku, Hysni Boshkoviqi, Avdyl Kollashinci, Feriz Sallku, Murat Lotina etj. të cilët mbanin lidhje me kaçaket e Podgurit dhe ata të Rugovës. Ky bashkëpunim u thellua edhe më shumë kur në Tutin në vitin 1919 nga Dukagjini erdhi Ali Ramadani më 23 kaçakët e tij , pasi që në Podgur e ndiqte Miliq Krsta.
Tutini shpesh është larë me gjakun e shqiptareve dhe një gjakderdhje të tmerrshme e përjetoj në vitin 1924 kur Kosta Peçanci e Miliq Krsta në Tutinë vranë 27 shqiptarë e në mesin e tyre edhe pesë gra.
( Vijon )
