LUFTA E DYTË BOTËRORE
RIMËKËMBJA KOMBËTARE E SHQIPTARËVE TË SANXHAKUT
Ali Daci
Më 17 prill të viti 1941 gjermanet hynë në Tutin dhe brenda katër ditëve gjenerali gjerman Ebërhard e emëroj në Pazar të Ri , Senicë dhe ne Tutinë udhëheqjen vendore në këto qytete. Kështu udhëqes të kësaj treve do të jenë Xhafer Deva, Aqif Blyta , Ahmet Daci etj. Mandati i qeverisjës së tyre zgjati vetem 4 ditë pasiqë aleatet gjermano-italian ranë në dakord që Tutina dhe Tregovishta (Rozhaja) t’i kthehen Shqiperisë Etnike. Kjo e drejt kombëtare e shqiptarëve të kësaj treve u kontestua nga gjenerali proserb Piricio Biroli i cili nuk u pajtua me këtë vendim, andaj kërkoj nga Komanda Supreme italiane që këto dy qytete t’i takojnë Malit të Zi, mirëpo kjo u refuzua nga kjo komande .Kah fundi i prillit të vitit 1941 shteti shqiptar në Tutin arriti të konsolidoj pushtetin lokal që ishte nënprefekturë e Prefekturës së Pejës. Në kuadër të nënprefektura së Tutinës bënin pjesë këto komuna: Delimexha, Ribariqi, Suhodoli, Kolashini i Ibrit më 2475 shtëpi dhe me një popullsi prej 16.602 frymë. Nënprefekt i parë i nënprefektures në Tutinë u emrua Mustafë Presheva nga Mitrovica, kurse kryetar të komunave të kësaj nënprefekture u emëruan Fehmi Hamzaga në Tutinë, Avdyl Qesja në Suhodol, Bahtijar Sinani në Cerkëvicë , Ramë Elezi në Ribariq dhe Sadri Tutiqi në Delimexhë. Në çdo komunë ishin prezent postat e karabinierisë italiane dhe oficier të cilët mbikëqyrnin qeverisjen e komunave. Në korrik të vitit 1941 pushteti shqiptarë armatosi 100 të rinj nga Gjerekari dhe komandant të tyre emëroi Ilaz Kurtin të cilin e graduan me gradën e kapitenit. Kjo njësi mbrojtëse nuk kishte as uniform e as rrogë ushtarake, por ajo do të përballej me forcat çetnike dhe partizane në të ardhmen.
Më 5 shkurt të vitit 1943 karabinerinë italiane do ta zevendesojne xhandarmeria shqiptare në krye me Sinan Palevacin, kurse në Tutinë u formua milicia shqiptare dhe komandant u emrua Bikë Dresheviqi që ishte përgjegjës i policisë për gjithë Sanxhakun. Gjitha këto ishin të pa mjaftueshme për mbrojtjeje e Tutinës dhe Sanxhakun në tërësi, andaj lypej edhe lufta guerile. Kështu shteti shqiptarë dhe ministria e luiftes në kuadër të nënprefektures formuan edhe 10 banda për mbrojtjen e kufirit. Komandant të ketyre bandave ishin vellëzerit Bikë dhe Dekë Dreshaj , Sallko Ganeviqi, Xhemail Konica, Qamil Dukagjini, Beke Neziri, Hysen Ahmeti nga Draga, Hasn Zkarliqi ,Sallko Tergovci , Faik Bahtjareviqi e Pasha Haxhkoviqi. Më 22 shtator të vitit të vitit 1942 Tutina si njësi administrative iu bashkua Shqipërisë Etnike dhe banoret e saj morën nënshtetësinë shqiptare. Kështu u kthye dinjiteti shqiptarë dhe shqiptarët si dhe ata të asimiluarit filluan të gëzojnë përdorimin e gjuhës shqipe dhe veshjen kombëtare. Shkollat u hapen në gjuhën shqipe dhe u mirëpriten dhe administrata kuptohet mbahej në gjuhën amtare shqipe.
Si në çdo luftë edhe në Luftën e Dytë Botërore administrata ishte e centralizuar, andaj emerimet, shkarkimet dhe transferimet e kuadrit në nënprefekturën e Tutinës aplikoheshin nga organet përkatëse shtetërore në Tiranë më propozimin e organeve kompetente të Prefekturës së Pejës. Kështu që si nënprefekt dhe kryetar komunash në Tutinë shërbyen shumë vendas dhe shqiptarë nga trojet etnike shqiptare. Për këtë në një rast tjetër do të shkruhet. Nënprefektura e Prefekturës së Pejës, Tutini ka ekzistuar plot katër vjet, vite këto që gjatë do të mbahen në mend nga shqiptarët e kësaj treve. Në vazhdim do të flasim për togerin shqiptar Xhemail Konica që tek boshnjakët ka qenë i njohur si Xhemë Konica apo Xhemail Koniçanin si njërin nder nacionalistet e flakt të kësaj treve