Autor se u ovom radu bavi analizom djela Ahmed Dževdet paše , kao istorijskog izvora značajnog za izučavanje istorije balkanskih zemalja. Od veoma obimnog djela Ahmed Dževdet paše , izdvoijili smo “Teskere 18-19”, djelo u kojem se on bavi opisom stanovništva Skadarskog sandžaka ,područjem koje je obuhvatalo značajan dio današnje Crne Gore i Albanije. Vjerovatno je djelo nastalo tokom boravka Ahmed Dževdet paše u Skadru tokom 1861 godine i ono je kao takvo trebalo poslužiti vojnim stratezima u procjenjivanju mogućnosti angažovanja vojske u slučaju novih sukoba. Djelo je prevedeno i objavljeno na njemačkom , što je autoru poslužilo kao osnova za publikovanje ovoga djela.
Ključne riječi:Ahmed Dževdet paša, Skadarski sandžak, istorijski izvor, Crna Gora, Osmansko carstvo.
Prof.dr Šerbo Rastoder
Heuristička osnova istorijskih istraživanja istorije Crne Gore podrazumijeva upotrebu svih dostupnih izvora strane i domaće provijencije.Kada su u pitanju izvori “domaće”provijencije, nezavisno od perioda istorije oni su najfrekvetniji i najviše zastupljeni , što je donekle i očekivano. S druge strane se zapaža da tek krajem osamdesetih godina XX vijeka akademska javnost je počela razmišljati o dometima i sadržaju učinjenjenog i potrebi daljnjeg angažovanja u tom smilu.Odmah se uočilo, da je akademska naučna zajednica, tek započela korišćenje istorijskih izvora “strane” provinijencije, odnosno da su istorijski izvori pohranjeni u institucijama zemalja sa kojima je Crna Gora tokom istorije imala intezivne veze,značajni ne samo za dodatna istorijska istraživanja,već da njihovo nepoznavanje predstavlja ozbiljan hendikep za razvoj istorijske nauke uopšte, a istoriografiji o Crnoj Gori, posebno.Bogati arhivi pojedinih zemalja (Turske, Rusije,Austrije,Francuske,Italije,Velike Britanije, Njemačke i SAD), bili su korišćeni kao saznajna osnova za brojna, vrijedna i značajna istoriografska ostvarenja.Istraživači su po pravilu bili fascinirani saznanjima o broju tih izvora, imajući uvijek na umu geografsku i demografsku veličinu Crne Gore.Uz to,vidljivo je daje najveći dio “stranih” izvora hronološki bio situiran u XIX i XX vijek, odnosno u moderno doba, dok su raniji periodi istorije u heurističkom smislu bili uglavnom ekspozicija nastajala na izvorima “domaće” provinijencije.Sa stanovišta naučne potrebe i metodologije istorijskih istraživanja, navedena praksa je pravdana “nepostojanjem” druge vrste izvora po provinjenciji, što se pokazivalo kao neutemeljeno stanovište koje nije poticalo iz saznanja, već isključivo radi pravdanja.Tako se i moglo desiti da ogroman broj istoriografskih djela o istoriji Crne Gore za period od XV –XX vijeka bude napisan bez izvora “druge” strane, odnosno strane provinjencije. U svom radu “Strani izvori o istoriju Crne Gore“, akademik Dimitrije Dimo Vujović je s pravom uočio da je nemoguće izučavati istoriju Crne Gore od XV-XIX vijeka bez poznavanja turskih izvora[1]. Otuda i logično pitanje: Zašto su izvori “osmanske“ili turske provinijencije najmanje zastupljeni u crnogorskoj istoriografiji u odnosu na druge strane izvore?Odgovor na ovo pitanje nije jednostavan i može se tumačiti sa različitih aspekata, osim naučnog.Naime, crnogorska istoriografska tradicija u svom nasljeđu njeguje različite metodološke diskurse od romantizma do modernizma.U tom laviranju između modernog i tradicionalnog, teško da bi mogli prepoznati granice gdje prestaje jedno,a počinje drugo,odnosno gdje je moguće prepoznati dominaciju i potrebu naučnosti koja nije utilitarna projekcija romantičarskog.Izučavanje osmanskog istorijskog i kulturnog nasljeđa dugo je na ovim prostorima podrazumijevalo potrebu poželjne produkcije stereotipa koji su u vrijeme naciona -lromantizma XIX vijeka služili za jačanje samosvijesti i poželjne slike o sebi.To znači da je prikazivanje onog “drugog” podrazumijevalo obavezni “negativni” atribut i demoniziranje kako bi u konačnom bila izgrađivana poželjna istorijska svijest. Kompleksnost ovog pitanja,proističe iz činjenice da je priča o onom “drugom” uvijek priča o onom sa kojim ste bili u posrednom ili neposrednom kontaktu.U konkretnom slučaju,kada su u pitanju Osmanlije, kao onaj “drugi”, onda se najčešće polje “susreta” u istoriografiji prepoznaje kao “bojište” koje postaje ključna tačka naracije, inspiracije i istraživanja.Tako je u rasponu od skoro šest vjekova neposrednog dodira Osmanlija i Crnogoraca dominatno istoriografsko nasljeđe protežiralo “ratničku istoriju” i događajnost koja je vezana za nju,što je u konačnom rezultiralo potrebom da se u drugi plan potisnu svi drugi aspekti od kulture do mentalne arheologije, koji su i po značaju i po sadržini često i bitniji i kompleksniji od bojeva i bojišta.Takav pristup razumijevanja istorije nužno je produkovao brojne stereotipe i mitove koji su preživjeli do današnjeg dana. Odnosno, temeljno naučno stanovište da je tendeciozan istorijski izvor samo izvor saznanja i ništa više, jedino nije primjenjivano u slučaju korišćenja osmanskih izvora. S druge strane, da jezik, kojim je pisan izvor može takođe biti uslov njegovog korišćenja ubjedljivo pokazuje najviše citiran izvor osmanske provinjencije u balkanskoj istoriografiji “Putopis Evlije Čelebije”.Na desetine objavljenih izdanja ovog zanimljivog izvora ,rano prevedenog na naš jezik ,učinilo ga je najčešće korišćenim izvorom u našoj istoriografiji.Motivisani prevashodno navedenim razlozima, bili smo iznenađeni saznanjem, koliko neki drugi važni izvori ,nijesu korišćeni niti uopšte konsultovani u značajnom dijelu istorijskih istraživanja , čak ni modernog doba istorije Crne Gore.Pri tome prevashodno mislimo na obimno djelo Ahmed Dževdet paše.Prije nego možda ukažemo na razlo – ge te pojave, dužni smo da nešto kažemo o “tvorcu”, po nama značajnih istorijskih izvora. U zanimljivom radu Esmera Drkende, Ahmed Dževdet paša i bibliografija njegovih djela[2] autor ga označava kao ” velikog mislioca, pravnika i historičara “,odnosno kao ” najvećih naučnika koje je iznjedrilo Osmansko carstvo od samog osnivanja do kraja njegovog postojanja. U drugoj polovini XIX vijeka on se smatra najvećim državnikom, filozofom, pravnikom i historičarem tog carstva.”[3] Radi se o osobi koja je rođena 27.3.1822. godine na obalama rijeke Dunav u gradu Loveč u današnjoj Bugarskoj. Osnovno obrazovanje je stekao u rodnom mjestu, da od 1839 u Istanbulu pohađao medresu u kojoj se posebno posvetio izučavanju matematike, astronomije , geografije i istorije . Radio prvo kao muderis u okrugu Premedi Vilajet Janja ,da bi od 1845 kao muderis predavao u istanbulskim džamijama.Dolazak u Istanbul u vrijeme sprovođenja velikih reformi u carstvu opredijelio je karijeru Dževdet paše koji ubrzo postaje blizak dvoru i velikom veziru Rešid paši koji ga kao vanredno sposobnog i obrazovanog šalje u Vlašku i Moldaviju ,odnosno u Bukurešt da uspostavi red u pobunjenim oblastima.Boravak na tom prostoru Dževdet paša, pored ostalog koristi baveći se istraživanjem hrišćanskih i muslimansih porodica i rezultate tih istraživanja će napisati u svom Dnevniku (Tezâkir). Upravo , ova činjenica , da je Dževdet paša u svojim dnevnicima bilježio rezultate istraživanja poodručja na kojem je boravio , učinit će ga značajnim tvorcem djela , koja će postati koristan izvor informacija o vremenu i prostoru koji su u centru njegove pažnje. Pored toga što će Dževdet paša biti u središtu reforme obrazovanja u Osmanskoj imperiji I pisac značajnih djela za potrebe školskog sistema što će ga preporučiti da 1851.godine izabran je za redovnog člana Osmanske Akademije(Encümen -i Dani). Poslije povratka sa službenog zadatka u Egiptu 1852 dobija zadatak da prouči i napiše događaje u Osmanskom carstvu od 1774. do 1826.godine. Prva tri toma ovog djela (Tarih-i Cevdet) završava 1854 I nakon toga postaje zvanični istoričar Oasmanske carevi –ne.Za nas je od posebne važnosti njegov angažman u Rumeliji, odnosno u skadarskom sandžaku.Naime, 1861.godine Ahmed Dževdet paša u pratnji velikog vezira Mehmed Emin- paše odlazi u inspekcijski obilazak Vilajeta Rumelija.To je bio ključni razlog dolaska Ahmed Dževdet paše u Skadar. Crnogorska pobjeda na Grahovu 1858 rezultirala je odlukom na ambasadorskoj konferenciji u Carigradu da mješovita komisija utvrdi crnogorsko-osmansku granicu .Stalni granični sukobi uticali sun a odluku Visoke Porte da blokira Crnu Goru I pošalje kaznenu ekspediciju sa Omer pašom Latasom na čelu, a Dževdet paša se određuje za komesara 1861.On dolazi u Skadar , tamo relativno kratko boravi , ali uspijeva da korišćenjem službenih dokumenata ,kao državni istoričar od 1855 i pravljenjem svojih bilježaka sastavi opširni izvještaj o Albaniji i Crnoj Gori .Izvještaj se nalazi u Teskeri 18-19 i on je kasnije dopunjavan ,jer je posljednji datum u njoj 7.VII 1881.Zahvaljujući Džavidu Bajsunu i njegovoj ediciji , ovo djelo Dževdet paše je postalo dostupno naučnoj javnosti.[4] To je bila i osnova da se ovo djelo prevede i objavi na njemačkom[5], koji je nama poslužio kao osnova za prevod na našem jeziku , koji je na našu molbu sačinio doktorant na Humbolt univerzitetu, Jovan Miladinović. Parevodilac djela na njemačkom je iz prevoda izostavio pasuse koji se odnose na čisto vojne operacije. Nakon Skadra , Dževdet paša odlazi u Bosnu o kojoj je ostavio impresivno i obimno svjedočanstvo, koje nije prevedeno na naš jezik .[6]U svakom slučaju cijenimo vrijednim da se ovo zanimljivo svjedočanstvo predstavi i našoj naučnoj javnosti i učini dostupnim široj čitalačkoj publici. U centru interesovanja Dževdet paše je prije svega područje Skadarskog sandžaka u kojem se nalazio i značajan dio današnje Crne Gore.Jezik kojim se služio u imenovanju mjesta ,običaja, ljudi je izraz tadašnjeg razumijevanja društva i prostora i onaj koji su koristili prevodioci ovoga djela na njemački.To pretpostavlja potrebu da eventualno budući prevodi ovoga djela koji bi bili složeniji i sveobuhvatniji ,koriste podložak originala što bi sigurno samo dodatno potvrdilo njegovu posebnu heurističku vrijednost.
Prevod[7]
(161) ()..() Pošto u Skadru ne prođe dan da neko zbog krvne osvete ne biva ubijen, usledila je u ime Sultana objava privremenog prekida i suspenzija takvog čina osvete. Vredno je pomena da, dok sam se ja zadržao u Skadru, ni u samom gradu, ni u malesijama niko iz krvne osvete nije pucao na svog neprijatelja. Iako su oni veoma divlji ljudi, ovim se takođe pokazuje, koliko se oni povinuju sultanovim naredbama i dokazuju odanost ()..()
(166) ()..() Većina stanovnika grada Skadra su muslimani i njihova nepokolebljivost u veri je poznata. Većina stanovnika malesijâ, to jest brda, su katolici (latini).[8]Uprkos tome, između muslimana i njih postoji jedna neobična sloga. Iako su većina stanovnika Skadra ranije sišli sa planina i blagoslovili se primanjem islama, oni nisu zaboravili svoje staro krvno srodstvo. Pošto njihova veza sa plemenima kojima pripadaju, još ne prestaje, oni posećuju jedni druge. Kada katolici, stanovnici brda, dođu u grad, oni ne bivaju gosti kod svoje braće po veri, već obavezno odsedaju kod kuća jednog od muslimana i bez ikakvih ustezanja i formalnosti prijatno komuniciraju jedan sa drugim poput članova jedne familije.
(167) Hrišćani pravoslavne veroispovesti su prezreni kako kod muslimana, tako i kod katolika, a Crnu Goru revnosno podržavaju zbog iste verske pripadnosti, S druge strane, u Skadru ima malo pravoslavaca. Muslimani i katolici se u svakom pogledu ponašaju kao saveznici i obe strane gledaju na pravoslavce kao na nevernike. Ukratko, u vreme kada se ovde najpre širilo hrišćanstvo, a kasnije i islam, vjerske razlike nisu uništile krvno srodstvo i plemensko jedinstvo. Katolici su odavno oslobođeni od džizije i umesto toga obavezali su se na vojnu službu; smatraju je za posebnu dužnosti i idu na mesta koja im se naredi, a za to dobijaju po 300 dirhema[9]proje i jedan kuruš za dodatne dnevne troškove. Postojao je jedan stari običaj po kome je onima koji su pokazali svoju hrabrost u borbi dodeljivana jedna čelenka, a nagrađivani su određenim nagradama i oni koji bi doneli odrubljene glave. Međutim, pošto je običaj javnog pokazivanja odrubljenih glava u civilizovanim zemljama zabranjen, njegovo praktikovanje je,takođe, prestalo i u Osmanlijskoj državi. Ovaj je običaj, međutim, u Crnoj Gori raširen i zbog toga je teško stanovnike brda oko Skadra odviknuti od istog. Ne bi trebalo da se prave razlike između muslimana i hrišćana, jer je potrebno da se sprovedu vojne reforme na adekvatan način i svi oni se moraju postepeno navikavati na civilizovan način života tako što će se redovno angažovati u borbama()..()
(168) ()..() Albanci su navikli na to da jedu proju, a pšenični hleb posmatraju kao na neku vrstu peciva. (Zbog toga postoje komplikacije prilikom snabdevanja hlebom albanskih regruta pošto se osmanlijskim redovnim trupama dostavlja pšenični hleb.) ()..()
(169) ()..() Sramotno je hodati po Skadru bez oružja. (Hadži Muhtar-aga (Hacı Muhtar Ağa), predsednik medžlisa je zbog svojih godina izuzet od ove obaveze) ()..() Kada se svojevremeno utvrđivala crnogorska granica, Gornji Vasojevići su pripali Crnoj Gori, a Donji Vasojevići su ostali van granične linije. Pošto su Vasojevići, međutim, jedno pleme, nisu prekinuli vezu jedan sa drugim,već su svi duhovno pod uticajem Crne Gore nastavili sa otporom. Kaza Gusinje, zapravo, pripada Bosanskom ejaletu, njeni stanovnici su Bošnjaci[10], a zemlja (170) u kazi je, takođe, kao što je uobičajeno u Bosni, podeljena na čitluke. Nahija Donji Vasojevići obuhvata 700-800 kuća i cela je čitluk gusinjskog bega i njegovih aga; čak 300 kuća pripada čitluku Ali-bega[11], jednog bega iz Gusinja i svojevremeno bjelopoljskog mudira. Vasojevići su se, uz podršku Crnogoraca, oslobodili sa čitluka dok su još bili čitluk-raja i pošto je svaki od njih prisvojio raspoloživu zemlju, činili su sve da ne dospeju ponovo pod vlast Gusinjaca.[12]Pošto je spomenuti Ali-beg uticajna osoba u tome predelu, predložilo se njegovo premeštanje na mesto gusinjskog mudira, ovog puta predlog je bio upućen od strane komadanta Gusinja – pukovnika Ali-bega. Međutim, ovaj predlog nije mogao da se ostvari pošto je bilo jasno da bi njegovim prispećem tamo izbila pobuna Vasojevića u nepovoljnom trenutku.
(180) ()..() Osim ovog nemira (tj. napetosti između Gusinja i Vasojevića), postoji još jedan tome sličan problem u vezi sa Mirditama: otpočelo je neprijateljstvo između stanovnika Škrelji-malesije, jedne od najvećih malesija u Skadru i Mirdita. Obe strane su nameravale da ustanu jedna protiv druge, a strane „pakosne“ zemlje su se, takođe, potrudile da unesu dodatni nemir. Ako bi sada Mirdite savladale stanovnike Škrelji-malesije, tada bi se udružili Malisiorci iz Skadra. Nakon što su oni svi ujedinjeni i Mirdite savladane, sukobi na crnogorskoj granici bivali bi češći, a smatra se i da ne bi bilo pogodno vreme za stvaranje novih žarišta borbi.Da bi poboljšao odnose, pukovnik Ahmed-paša je poslao pismo kapetanu Mirdita Bib Doda-paši (Bib Doda Paşa) da dođe u Skadar. U dobijenom odgovoru izveštava se o napadima kojima su Mirdite izložene od strane Malisoraca i obaveštava da ne mogu više da se uzdržavaju i da će se Mirdite dići da zaštite svoju čast. Pukovnik Ahmed-paša je preko jednog sveštenika poslao predlog barjaktarima skadarskih malesijâ da se poglavari[13] sukobljenih strana okupe na granici Mirdita i pomire. No ovi odgovoriše da su se razmerice ovakve prirode rešavale od davnina u Skadru. Ovi događaji su bili pokazatelj loše namere Bib Doda-paše; na osnovu njegovog ponašanja se zaključuje da je on, po savetu jedne strane države, bio u zabludi da će se za njega, po uzoru na Knjaževinu Crnu Goru, osnovati jedna katolična kneževina. Bib Doda-paša je tokom Krimskog rata bio poslat sve do obala Dunava sa izvestnim brojem nevjernika[14] i pošto je učestovao u vojnom pohodu protiv Rusije, biće mu zapravo, po želji francuskog ambasadora dodeljen čin divizijskog generala i primaće platu i porcije na koje je imao pravo shodno svome činu. Zamislio je (181) i silno želeo da na svoju stranu privuče sve skadarske malesije koje je hteo da obuhvati u jedan sandžak. Međutim, protiv njega se našao Hasan Hoti, serasker pet velikih skadarskih malesijâ, koji ga je smatrao za rivala zbog njegove titule paše. Takođe, i ovo je bio jedan od razloga za širenje i jačanje neprijateljestva između dve sukobljene strane.Pošto se zimi granice nekoliko skadarskih malesijâ proširuju do obale reke Maće, koja se graniči sa Mirditama[15], približilo se vreme da se Mirdite okupe kako bi se spustile u svoja zimska prebivališta. ()..()
(183) ()..() Što se tiče opisa muslimana i hrišćana, većina hrišćana u Skadru su katolici, a prijateljstvo i sloga između muslimana i katolika je toliko jako da se tako nešto ne može videti u nekoj drugoj zemlji. Oni pozdravljaju jedni druge sa muslimanskim pozdravom „selam“. Katolici se uključuju pod muslimanske barjaktare i muslimani pod katoličke, a u ratovima delaju potpuno zajedno. Obe strane poštuju svoje poginule kao šehide (184). Ako se za njih u mešovitim selima prilaže novac imamima i sveštenicima, katolici učestvuju u prikupljanju novca za imame, a muslimani u prikupljanju novca za sveštenike. Pošto se u skadarskim malesijama osim sveštenika niko ovim ne bavi, i muslimani takođe upućuju novac sveštenicima. Pored toga, ako katolici žele da imaju više od jedne žene, odlučuju se za sklapanje braka kod imama. Katolički sveštenici nastoje da spreče poligamiju, ali oni ne mogu da nađu načina da odvrate katolike od ovog običaja. Katolici se takođe ne ustežu od davanja svojih ćerki muslimanima, aiako je to retkost, dogodi se i da katolici u malesijama ožene muslimanske devojke. Tako recimo, supruga Bib Doda-paše i majka Prenk Doda je muslimanka i ćerka barjaktara muslimanskog plemena Ljori (Lori) u debarskoj oblasti. Bib-paša je tražio i našao ženu kakva mu odgovara i verska razlika nije mogla da spreči ovaj brak.
Ipak, i muslimani i katolici imaju nešto zajedničko: obe strane preziru pravoslavce[16]. U Skadru postoji običaj da se,nakon što sveštenik izvrši čin venčanja po katoličkim propisima, tek venčani muž i žena dovedu ispred suda. Oni tu potvrđuju svoj brak ispred šerijatskog suda i za to plaćaju taksu od pet kuruša sudiji. Međutim, pravoslavci ne idu na sud, već zaključuju brak samo kod svojih sveštenika. Katolički sveštenici se nisu previše mučili da navedu Malisorce na fanatizam, a kod Mirdita su u određenoj meri i ostvarili svoje namere. Oni su bili takođe ti koji su uticali na Bib-pašu da prihvati neke sulude ideje. I pored toga što sveštenici i u drugim malesijama nisu imali nekog uspeha u svojim tajnim ciljevima, entuzijazam nije opadao. S druge strane, bilo je neophodno raditi na očuvanju harmonije između muslimana i katolika te su se vlasnici zemlje dosta trudili oko toga. Za to vreme se, međutim, ništa se nije preduzimalo od strane države. Pošto su ratovi još od osmanlijskog osvajanja bili glavni razlog za takvu harmonuju, najpodesniji način za postizanje željenog cilja[17] bilo je formiranje grupe graničnih vojnika, bez razlike da li su muslimani ili hrišćani, i to u onom područjima i u mestima kojima je bilo potrebno da se ova harmonija održi, a fanatizam, na čijem oživljavanju su radili monasi, suzbije. ()..() .(185) ()..() Pošto se nastoje uskladiti nastavne metode u ruždijama[18] u Skadru je za drugog učitelja izabran i postavljen jedan đak iz više klase. Takođe, odlučiće se da Davud-efendija[19], učitelj u skadarskoj ruždiji, bude nadzornik i inspektor, da se podigne u skadarskim malesijama po jedna džamija i sibjan-mekteb (osnovna škola), da se u isto vreme daju plate učiteljima ovih škola, kao i da se postavi osoba koja će besplatno sunetiti[20]()..()
[1] Vidi : Vidi :Dimitrije Dimo Vujović, Strani izvori o istoriji Crne Gore,Izvori i istoriografija u Crnoj Gori, Zbornik radova sa naučnog skupa 17.i 18.decembra 19990,CANU,knj.29, 1993,127-145
[2] https://www.academia.edu/21815901/Ahmed_D%C5%BEevdet-pa%C5%A1a_i_bibliografija_njegovih_djela.
[3] Ibid, Vidi :Esmar Drkenda, Ahmed Dževdet paša i bibliografija njegovih djela
[4] Cevdet Paşa, Tezâkir, ed. Cavid Baysun, četiri toma (Tezâkir 1-12, 13-20, 21-39, 40-Tetimme), Ankаra 1953, 1960, 1963, 1967 (Türk Tarih Kurumu Yay. 17, 17a, 17b, 17c). Kopije izvještaja koje je Dževdet paša slao Visokoj Porti tokom svog boravka u Skadru pronašap je Džavid Bajsun Бајсун (Cavid Baysun) u biblioteci grada Istanbula (İstanbul Belediye Kütüphanesi) i ojavio pod naslovom: „Cevdet Paşa’nın İşkodra’ya me’müriyetine âid vesikalar“, Dokumenta o službi Džavid paše u Skadru u [İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi]Tarih DergisiXIV, 19 (1964), стр. 41-56; XV, 20 (1965), str.21-38; XVI, 21 (1966), str. 39-52 и XVII, 22 (1967), str.181-193.
[5] Vidi: Hans-Jürgen Kornrumpf, “Ahmed Cevdet Paşa über Albanien und Montenegro”, Der Islam – Journal of the History and Culture of the Middle East, Volume 47, Issue 1 (January 1971), 93-135
[6] Na 5 Internacionalnom kongrsu o balkanskoj istoriji održanom na Bledu od 27.septembra do 1.oktobra 2017 , turski istoričar İbrahim Yılmazçelik, je podnio zanimljiv referat o tome: Cevdet Paşa’ya Göre Balkanlar’da Sosyal Hayat Üzerine Bazı Tespitler
[7] Napomena:u oroginalnom tekstu stoji „Auslassungensinddurch . . . gekennzeichent“. Da se ne bi pravila zabuna između tačke i tri tačke koju autor koristi da bi ukazao na izostavjene djelove u prevodu smio koristili uglaste zagrade tamo gdje treba da stoje tri tačke
[8] Uobičajen izraz koje autor koristi u nazivu katoličkog stanovništva
[9] dirhem = 1/400 ока; 1 ока = 1283 grama.
[10] Primjetno je da termin “Bošnjaci”, autor koristi za sve muslimane slovenskog porjekla , na njemačkom je to prevedeno kao”seine Bewohnersind Bosniaken”
[11] Misli na Ali pašu Gusinjskog. Vidi :Stavro Skendi, The Albanian National Awakening, 1878-1912 (Princeton 1967), str. 35;Spiridon Gopčević, Oberalbanienundseine Liga (Leipzig 1881), str. 96, 338.
[12] Jasente Ekar daje jednu drugačiju predstavu događaja kod Vasojevića , prije svega muslimanskih nemira pod vođstvom Ali –bega .Vidi: Hyacinthe Hecquard, Histoireetdes cription dela Haute Albanieo u Guégarie [Istorija i opis gornje Albanije i Gega , Paris. 1858, од 128. str i dalje
[13] Vidi: Hecquard, Histoire etdescription dela Haute Albanie ou Guégarie, od 227. strane na dalje
[14] Prema Hecquard, Histoire etdescription dela Haute Albanie ou Guégarie, str. 243, Mairdite su bili odlični borci
[15] Prema Gopčević, Oberalbanienundseine Liga[Gornja Albanija i njena liga str. 292 (Uporedi:Hecquard, Histoire etdescription dela Haute Albanie ou Guégarie,str. 197), Osman paša je 1847 .godine dozvolio plemenu Keljmendi da mogu napasati svoja stada u ravnicama rijeke Mać, južno od Lješa.
[16] U vezi sa mješovitim brakovima muslimana i pravoslavaca vidi :Ekrem Bey Vlora, Lebenserinnerungeni ,Memoari , München 1968, од 174. Str. pa dalje)
[17] 11Radi jedne blokade Crne Gore
[18] Srednja škola poput gimnazije
[19] Müderris Davud Efendi biće spomenut, između ostalog kod Vlora u Lebenserinnerungeni, str. 143 kao predsednik odbora Albanske lige 1880.godine.. Vidi i : Gopčević, OberalbanienundseineLiga, стр. 99, 106, 557
[20] Autor navodi das u se ovi događaji vjerovatno dogodili oko 1860. U sljedećem izostavljenom paragrafu biće saopšteno da neposredno nakon što je Rešid paša stigao ,da mu je predate uprava Skadra. U Šematizmu skadarskog vilajeta iz 1312(1894) se nalazi lista skadarskih valija a Rešid paša se spominje na str.9. Ove informacije ,autoru verzije na njemačkom jeziku, je dostavio H.Kaleši na šta mu se ovaj zahvaljuje.
/natavlja se/
/academia.edu/