Elementi materijalne kulture naroda koji su živjeli na sandžačkim prostorima u predslavnskom periodu, utvrđeni na osnovu arheoloških istraživanja, potvđuju da su Iliri na ovim prostorima bili dominantno prisutni oko 4000 godina. Zna se da su bili organizirani u plemenima, a da su kasnije imali i svoje plemenske saveze od kojih su neki prerasli u moćne države.
Esad Rahić
Na osnovu do sada izvršenih arheoloških radova saznajemo da je teritorija novopazarske opštine bila naseljena od davnina i to gušće nego drugi krajevi. U predslovensko doba tu su živeli Iliri i, prema pretpostavkama naših arheologa na središnjem toku rijeke Raške bilo je sjedište jednog ilirskog plemenskog saveza, a po svemu sudeći imali su i svoju bogomolju koja se nalazila na mjestu gdje se sada nalazi Petrova crkva što nam ukazuje da je ovo mjesto bilo od davnina privlačno za obavljanje kultnih i religioznih obreda. U pitanju je jezičasti završetak jedne zemljane terase iznad rijeke Deževe, blizu njenog utoka u Rašku. U okolini kompleksa i neposredno ispod crkve pronađena je prahistorijska keramika, a u nekolko žrtvenih jama i grobova, ostava nakita od ćilibara, zlata i stakla, zlatno i srebreno posuđe ilirskog i grčkog porijekla s kraja VI i početka V stoljeća prije n.e. Možda je na istom mjestu ili u neposrednoj blizini postojao rimski paganski hram, sudeći prema dvema spolijama ugrađenim u zidove crkve. Jedna je fragment rimskog sarkofakga u kružnom zidu sjeverne konhe, a druga dio žrtvenika s rimskim natpisom u sjeverozapadnom pilisltru.
Kada su 1957.godine izvršena prva arheološka istraživanja, u cilju ispitivanja njene arhitekture – načina zidanja priprate kod mjesta gdje se ona sastaje sa sjevrnim polukružnim zidom, koje je započeo arh. Jovan Nešković, otkrivenio je izuzetno bogastvo zlatnog nalaza. Ovo epohalno otkriće uslovilo je da se odmah pristupi sistematskim arheološkim istraživanjima crkve, u saradnji sa stručnjacima iz Narodnog muzeja u Beogradu. Tokom radova 1960-1962. utvrđeno je da je Petrova crkva podignuta na prahistorijskoj nekropoli, tj. tumulusu većih dimenzija, na brežuljku od nabačene i nasute zelmlje nad grobovima pokojnika, iz raznih razdobalja prahistorije, osobito metalnog doba. Rubovi ove velike humke su oivičeni vencem većih kamenih blokova, u komesu nađeni i fragmenti sudova-urni, za stavljanje pepela pokojnika. Bogat nalaz iz Petrove crkve sada se čuva u Naroodnom muzeju u Beogradu. On sadrži neprocjenjivu riznicu zlatnih i drugih predmeta, mahom sačinjenih od pečene gline, metala i ćilibara, koji su služili isključivo kao raskošan ukras vlasnika i njegovog doma. Cijela zbirka upravo predstavalja reprezentativnu opremu njenog vlasnika, koja je s njim pokopana, jer se vjerovalo da sve ono treba da se ponese i na onaj svijet. Tu se najprije istuču velike zlatne toke – falere s graviranim ornamentima, zlatni ukrsni predmeti, dva zlatna pojasa od iskucanog zlatnog lima s bogatom dekoracijom, zatim veliki broj perli od ćilibara, među kojima neke, prema obliku i načinu predstave figure i prema stilu, pokazuju sličnost sa djelima grčke skulpture takozvanog arhajskog perioda (VII i VI st. p.n.e.). Posebno se izdvajaju i grčke vaze tzv. crno-figuralnog stila, s likovima islikanim crnom bojom na crvenoj pozadini. Jedna od ovih grčkih vaza predstavlja olpe-krčag koji po svom stilu i dekoraciji pripada grupi grčke keramike što se sa sigurnošću može datovati u kraj VI stoljeća prije n.e. Tako se zahvaljujući ovom sudu (za ulje ili vino), za cijeli „novopazarski nalaz’’ iz Petrove crkeve može prilično pouzdano utvrditi da pripada ovom antičkom vremenu. Treba ukazati da većina predmeta, a posebno grčke vaze, po mišljenju istaknutih proučavalaca antičke umjetnosti kod nas, koji su ovaj nalaz ispitivali, vodi stilsko prijeklo s Apeninskog poluostrva, tj. da pripada grčkoj umjetnosti koja se njegovala u zapadnom Sredozemlju, a ne u samoj Grčkoj. Ovo gledište ukazuje da su i tokovi antike, kao i docnije ranohrišćanski i srednjovjekovne umjetnosti dopirali do današnje novpazarske oblasti i preko Jadranskog primorja.
Ilirsko-grko blago iz Novog Pazara predstvlja kao što smo istakli grobne priloge iz tumulu, prečnika nekih 55 metara, na kome je kasnije podignuta Petrova crkva. Na osnovu nađenih predmeta grob se datuje u kraj VI ili početak V stoljeća prije n.e. dok se prema bogaatstvu materijala pretpostavlja da je bio kneževski, mada zbog odsusstva oružja među prilozima reklo bi se da je prije pripadao nekoj kneginji nego knezu. Po svoj prilici se radi od dva tumula, jednom starijem iz bronzanog doba, i jednom mlađem, podignutom nad prvim, s kraja starijeg gvozdenog doba. U okviru starijeg tumula nađena su tri groba sa urnama, dok su u mlađem, u blizini pomenutog blaga, otkriveni ostaci spališta, što govori da je pokojnik bio spaljen.
To je period razvijenog gvozdenog doba, odnosno razdoblje procvata intenzivnog razvoja vlasti, ugleda i bogatstva ilirske plemenske aristokratije. Ovaj nalaz predstavlja grobni inventar vezan nesumnjivo za nekog uglednog predstavnika domaće plemenske aristokratije iz VI st. p.n.e.. Nameće se pitanje kojem je ilirskom plemenu pripadao ovaj knez. Mada ima mišljenja da ovaj velikaš pripada plemenu Dardanaca preovladava stav da je vjerovatno iz redova plemena Autarijata.
Ilirski eksponati nađeni su još i u Neprelju, Dojeviću (porodična grobnica stara između 2500 i 3000 godina), Piloretima i pećini u Rasu kod Novog Pazara. Naročito je značajno neolitsko nalazište u Krivačama kod Neprelja, između Novog Pazara i Banje. Godine 1951. kopala se trasa za željezničku prugu Raška-Novi Pazar i obavljani su zemljani radovi za podizanje fabrike tekstila. Pri tom su raskopane nekropole u kojima su nađeni ostaci materijalne kulture po strani i u podnožju brda od Krivače pa do Pašina guvna kod Novog Pazara. U njima su otkriveni raznovrsni nalazi: najviše keramički i to neolitski u najnižim slojevima, antički u srednjim i srednjovjekovni u najvišim, koji su ponegdje pomješani sa antičkim ostacima. Svi ti ostaci pokazuju da su naselja oko nekropola neko vrijeme, između prahistorijskog i historijskog doba, bila pusta, jer su nalasci u slojevima, karakteristični za oba razdoblja izdvojeni. Po položaju neolitska nalazišta su na višim mjestima, po stranama i rtovima planinskih kosa, dok su nalazišta s mlađim ostacima redovno niža, a ona najniža su najmlađa. Na osnovu toga može se zaključiti da je neposredna aluvijalna ravan pored većih rijeka u Sandžaku u prahistorijsko doba bila barovita i plavljena, pa su usljed toga, naselja prahistorijskih ljudi bila na višim mjestima, upravo po stranama brda, a mlađa (antička i srednjovjekovna) podizana su u podnožjima brda, a i po ravnima. Oko nalazišta između Krivača i Pašina guvna bilo je nekoliko starijih sukcesivnih naselja po strani brda, a po mlađima se vidi da je u historijsko vrijeme bilo jedno značajnije veće naselje na podnožju brda kod Neprelja, na lijevoj strani Izbičke rijeke. To naselje je, bez sumnje koristilo tople izvore u banji (Arza?).
Dakle, neolitsko naselje je smješteno na jednoj staroj terasi desne obale Raške. To je tipičan položaj naselja mlađeg kamenog doba u velikom dijelu Evrope, a pogotovu u našim krajevima. On odgovara ekonomskim potrebama neolitskog čovjeka, primitivnog zemljoradnika koji je na ovakvom naselju imao u okolini dovoljno mogućnosti da nađe obradivu zemlju, dok mu je blizina rijeke pružala dvije osnovne pogodnosti: lako snabdijevanje vodom i mogućnosti kretanja i komuniciranja. Iako je naselje otkopano malim dijelom, izgleda da je njegov centar bio već uništen kada su iskopavanja započeta, mogao se konstantovati i oblik i tip zgrada za stanovanje. One, doduše, nisu otkrivene u cjelini, ali nađeni ostaci potvrđuju da se radilo o kućama čiji su zidovi bili građeni od kolja vertikalno pobodenog u zemlju, zatim opletenog prućem i oblepljenog blatom. Pored toga izvjesne veće jame su postojale na terenu i mogle su služiti kao jame za otpatke, jame iz kojih je vađena zemlja, za konstrukciju zidova, a možda i kao primitivni ljudski stanovi-zemunice. Sve ove pojave dobro su poznate i s niza drugih neolitskih lokaliteta i takođe predstavljaju jednu od karakteristika te epohe.U nekropolama između Krivača i Pašina guvna otkriveni su ostaci keramike, glačane i neglačane, raznih boja, sa zaparanim rombovima i uglastim zavojicma (spiralama), neoštećene zemljane posude zanimljivih oblika, zemljani pršljen za vreteno, torza idola od terakote, minijaturne ljudske maske od terakote. U srednjem sloju su rbine crvene boje antičke starosti, a u najvišem među mnogobrojnim keramičkim rbinama crne i sive boje, s valovito zaparanim linijama, pronađen je i jedan malo oštećen „ćup’’ (urna) sive boje visine 0,13 m , u vrhu širok 0,20 m, u kome je bio pepeo. Keramika iz najvišeg sloja je slavenska, odnosno najstarijih srpskih naseljenika na lokalitetu. Nedaleko od Krivača, na mjestu Petrovića groblje, koje je pored Raške, otkriveno je neolitsko naselje u kome su otkrivene keramičke rbine, među kojima ima i glačane, zatim temelji zgrada zidanih od kamena i ljudski kosturi. Tu je otkrivena i jedna zemljana posuda s drškom, sive boje, glačana i idoli od terakote. U njivama deževskog sela Dmitrove Reke nađene su neolitske keramičke rbine. Godine 1927 pored puta je raskopano neolitsko pepelište, poredkogaj blo zemljanih lončića. U obližnjem selu Kovačevu bilo je povekliko naselje, koje je postalo na prelazu iz kamenog u metalno doba. Naselje u Neprelju pripada tzv. vinčanskoj grupi (kosovskoj varijanti) neolitskog perioda.
Uspomena na Ilire očuvana je i u nekim toponimima: Ibar (ibard – plav, bistar), Ras – (rasa – ploča), Pešter (peš – pretežno, terrr- mrak, tersi – suvo), Vapa (žega – omorina), Lim (ljum – reka), kao i u nekoliko ilirskih gradina (Kašalj, Niš, Postijenje, Podbijelje, Šaronje, Kuzmičevo, Osaonica, Police, Sebečevo, Cokoviće, Jablanica…)
Zanimljiv ostatak iz rimskom perioda u Novom Pazaru je ostava rimskog bronzanog novca iz IV stoljeća, koja je otkrivena na Velikom (Pričkom) groblju prilikom kopanja rake, koja se nalazi na 100 metara desno od puta Novi Pazar-Sopoćani. Sav nađeni novac, tj. 42 bronzana novčića su predati Zavičajnom muzeju u Novom Pazaru i novac datira u rasponu od 336/. do 344/61. godine.
U Novom Pazaru i okolini dosada su otrkrivena tri rimska žrtvenika na kojima se pominju beneficiarii consularis, odnosno pripadnici vojnih odreda koji su bili stacionirani u putnim stanicama koje su ujedno bile i neka vrsta carine (mansiones) čije postojanje je imalo višestranu ulogu. Jedan žrtvenik je otkriven u Novopazarskoj banji, drugi je uzidan u jedan od unutrašnjih zidova Petrove crkve, dok je treći otkriven u dvorištu Altun-alem džamije (bio je okrenut obrnuto, s gornjim dijelom djelimično ukopanim u zemlju, da bi mogao da služi novoj namjeni; u Muzej je prenijet 1985. godine). Žrtvenici potiču iz kraja II ili III stoljeća. Žrtvenik iz dvorišta Altun-alem džamije vjerovatno potiče iz 30-tih ili 40-tih godina III stoljeća.
Zasada nije moguće pouzdano utvrditi gdje se nalazila beneficiarijska stanica u oblasti današnjeg Novog Pazara. Od tri dosada pronađena žrtvenika i natpisa na njima, dva su bila u sekundarnoj upotrebi i za pitanje lociranja stanice nekorisni. Okolnosti nalaza trećeg žrtvenika iz Novopazarske banje nisu bliže poznate, ali ima izgleda da je on nađen baš tu, jer iz Banje ima i drugih nalaza iz rimskog vremena. Dalja arheološka istraživanja mogu pokazati da li se ovdje nalazila stanica na putu i odakle je dolazio i kuda je vodio taj put. Dosadašnji nalazi spomenika konuzlarnih beneficiarija iz južne Gornje Mezije (Novopazarska oblast je tada pripadala rimskoj provinciji Gornja Mezija) pokaziju da su se takve stanice nalazile na glavnim putevima, ali isto tako i na onima koji su vodili k njima, iz rudarske ili agrarne oblasti. Pored Novog Pazara mogao je voditi jedan od sporednih puteva koji je ovu oblast povezivao s magistralnim saobraćajnicama preko Balkanskog poluostrva, onom koja je išla od Naissus-a prema Skupima ili s putem koji je od Dunava preko Naissusa vodio prema Lissos-u i moru. Smatra se da je zadatak beneficiarija bio da nadgledaju saobraćaj na putevima i kontrolišu transtport, imali su i neke policijske dužnosti. Beneficiarii consularis u južnoj Gornjoj Meziji, u dolini Ibra i njegovih pritoka u Toplici i Lepencu mogli su kontorlisaati transport rude s Kopaonika i Rogozne. Ekonomski interes rimske države u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva ležao je prije svega, u ekspolataciji rudnog blaga. K tome treba dodati rimsku potrebu u poljoprivrednim proizvodima za izdržavanje dve legije na Dunavu u Gornjoj Meziji. Beneficarij consularis su imali i zadatak prikupljanja i čuvanja poreza u naturi (annona). Sistem prikupljanja je reorganizovan upravo od dinastije Severa, iz čijeg vremena potiče najveći broj spomenika onih koji su se o tome brinuli, u stanicama na putevima. U stanici kod Novog Pazara, kao i na drugim mjestima, konzularni beneficijari su mogli nadgledati prikupljanje annone i njen transport prema Dunavu. U vezi s tom njihovom dužnošću mogla je biti i posvjeta žrtvenika koji je pronađen u dvorištu Altun-alem džamije, boginji Namezis, kao boginji koja je bdila nad tačnošću mjera.
Prilikom nivelacije terena, za izgrdnju fudbalskog igrališta „Lipa’’ u Novopazarskoj Banji 1982. godine oštećena je kasnoantička bazilika i uništen jedan grob koji je pripadao nekropoli formiranoj oko ovog sakralnog objekta. Grob je bio u obliku ciste, sagrađen je od više redova horizontalno naslaganih opeka povezanih malterom i prekrivene sekundarno iskorišćenom nadgrobnom stelom. U grobu su otkriveni ostaci dječijejeg skeleta. Grobnog inventara nije bilo te se hronologija ovog objekta može izvjesti posrednim putem. Hronološka determinacija stele nas upućuje na prvu polovinu III stoljeća. Sama bazilika se prema otkrivenom keramičkom materijalu i jednoj fabuli s podvijenom stopom, može datovati u V-VI stoljeću.
Kasnijim arheološkim istraživanjima u Novopazarskoj Banji dopunjena su saznanja o bogatoj historijskog prošlosti ovog prostora. Otkrivene su 4 humke sa grobovima iz kasnog bronzanog doba ili prelaznog perioda, dio većeg tumula s grobovima iz najmlađe faze starijeg gvozdenog doba, kapela i svetilište iz II-III stoljeća povezano s termama podignutim nad mineralnim izvorima. U okviru ovog svetilišta podignute su kapeile i hram koje su vjerovatno bile posvjećene božanstvima soterološko-ijatričkog karaktera (Jupiter, Asklepije, Higija, Apolon, Dionis, Herakle, Genije mjesta, itd.). Sudeći prema nalazima sličnog karaktera, kao što su npr. glava Panega, Batkun ili Lambeza, može se pretpostaviti veći broj ovakvih objekata od kojih su neki svakako uništeni izgrdnjom igrališta, ali se neki možda nalaze u neistraženom dijelu lokaliteta. Ovi objekti su u primarnoj sakralnoj upotrebi do IV stoljeća kada su preinačeni u ranokršćanska svetilišta što se i u ovom slučaju dogodilo krajem IV ili početkom V stoljeća. U novoj funkciji, s kojom je samo naglašen kultni kontinuitet starijih objekata, ova ranokršćanska svetilišta koriste se do VI stoljeća kad se njihova sakralna kompetenicija prenosi na baziliku podignutu u VI stoljeću. Ishodište i temelj ove sakrlne slike i kultne vertikale su topli mineralni izvori na kojima je iznikla ideja o genii loci, spasiteljima i isceliteljkama s ovog prostora. Arheološki ostaci otkriveni u Novopazarskoj Banji su relikcija te ideje osmišljavane i nadograđivane više od dva milenijuma.
Arheološkim istraživanjima koja su izvršena u sjeničkom kraju dobijeni su podaci na osnovu kojih se se došlo do saznanja da su sjenički kraj prije tri hiljade godina naseljavali Dardanci i da je to najstarije poznato stanovništvo koje je tu živjelo. Njih su, dolazeći sa sjeverozapada, potisli Autarijati, ilirsko pleme, pa su oni bili stanovnici sjeničkog prostora sve do dolaska Rimljana, odnosno do III vijeka. Njihova dalja sudbina veoma je neizvjesna. To znači da se ne zna šta je bilo sa njima pod Rimljanima, da li, u kom broju, kako i gdje su se očuvali i da li su tu sačekali slavensku ekspanziju u VII stoljeću. O tome se može samo pretpostavljati pa reći da je dio tog stanovništva, više neromanizaovanog, a manje romanizovanog, ostao i da su ga Slaveni zatekli. Na taj zaljučak upućuje nas brdsko-planinski karakter Sjeničke visoravni i njena teška pristupačnost.
Vrlo je zanimljivo kasnoantičlko i ranosrednjovjekovno utvrđenje Velika Gradina u selu Vrsenicama, na samom obodu prostranog Sjeničkog polja. Kasnoantičko utvrđenje je postojalo negdje u periodu od IV do VI stoljeća, a na njegovim ruinama je kasnije, najvjerovatnije tokom IX-X stoljeća nastoalo ranosrednjovjekovno utvrđenje. Očuvani su ostaci utvđenja na istočnoj, južnoj i zapadnoj strani, dok na sjevernoj strani se nalazi litica na kojoj tragovi bedema nisu mogli da se očuvaju. Na najpristupačnijoj južnoj strani se nalazila kula (4,50 x 4,80 m). Utvrđenje je imalo nepravilan elipsast oblik.. Po mišljenju Dragice Premović – Aleksić moguće je da se tu nalazio jedan od prvih srpskih gradova, moguće i Destenikon koji pominje Konstantin Porfirogenit.
Dosada otkriveni i ispitani arheološki nalazi ukazuju da je dugopoljski kraj bio naseljen još prije 3000 godina. Najstariji žitelji ovog kraja bili su Dardanci, koje je dolazeći sa sjevera potislo ilirsko pleme Autarijati, zaposjedajući dotadašnje dardanske prostore. To se dogodilo prije oko 2800 godina.Najznačajniji arheološki objekat iz ovog najstarijeg perioda svakako je prahistorijsko i antičko utvrđenje na Šarskom kršu koje se nalazi na oko 4 km sjeverno od Duge Poljane, neposredno iznad tzv. „Golijskog puta’’ koji vodi prema Ivanjici, odnosno između Duge Poljane i južnih ogranaka Golije, na uzdignutom prevoju između Ljudske rijeke i doline Vape, s njenim pritoikama. Prostran, zaravnjen plato Šarskog krša, koji se visoko izdiže iznad okolnog terena, imao je izuzetano povoljan strategijski položaj za podizanje prahistorisjkog utvrđenog naselja. Arheološkim rekognosticiranjem otkriveni su na ovom lokalitetu ostaci utvrđenja iz historijskog perioda i ustanovljeno je da bedemi utvrđenja leže na prahistorijskoj gradini. Nađeni su i ostaci prahistorijske keramike koji su ukazivale da je gradina egzistirala u razdoblju starijeg gvozdenog doba. Veličina i oblik prahistorijskog naselja može se samo okvirno postaviti unutar velikog antičkog utvrđenja, koji je u obliku nepravilnog, izduženog trougla, dimenzija 210×75 m. Prahistorijska gradina bila je najverovatnije utvrđena suhozidom, koji nije mogao bitnije da odstupa od pravca pružanja antičkog bedema. Ova gradina je podignuto u funkciji odbrane vjerovatno tek pri kraju starijeg gvozdenog doba. Na osnovu istraživanja nekropola pod tumulima može se zaključiti da su Dardanci tokom VI stoljeća prepustili Peštersku visoravan nosiocima glasinačke kulture, koji se identifikuju sa Autarijatima. Pošto ni na drugim gradinama iz ovog perioda (Ras, Velika Gradina u Sebečevu, Crnoča, Gradac u Tutinu, Osaonica, Postenje, Šaronjska gradina) nema u kontinuitetu starijeg materijala od VI stoljeća p.n.e., najverovatnije da su ih naselile novopridošle ilirseke grupacije, u okviru autarijatskog plemenskog saveza. Keramika pronađen na Šarskom kršu ima izvjsenih analogija s keramikom V i IV stolječa p.n.e. u centralnoj i zapadnoj Bosni. Prahistorijska gradina na šarskom kršu može se okvirno datovati u V-IV stoljeće p.n.e.. Arheološki materijal sa ovog nalazišta je dragocjen prilog o materijalnoj kulturi jednog od najpoznatijih ilirskih plemena – Autarijata.
Antičko utvrđenje bi se moglo datovati u drugu polovinu III stolljeća. Osnovni elementi za datovanje nastanka i života utvrđenja predstaljaju nalazi novca, koji ukazuju na hronloški okvir od druge polovine III do druge polovine IV stoljeća. Donju hronološku granicu na koju ukazuje nalaz novca cara Hostilijana potvruje i žrtvenik posvjećen bogu Jupiteru, koji se ne bi mogao datovati poznije od III stoljeća. Međutim nalazi keramike u cjelini posmatrani najvećim dijelom bi se mogli datovati u IV stoljeće.Utvrđenje je vjerovatno je igralo ulogu beneficijarne stanice, odnosno središta manjeg odreda, koji je štitio put u neposrednoj blizini Novog Pazara. Ovaj put dalje prema zapadu mogao je ići južnim padinama Golije, a pouzdano se može pretpostaviti da je na Peštersku visoravan izlazio u neposrednoj blizini utvrđenja na Šarskom kršu. Tim putem je moglo biti transportovano srebro iz bogatih nalazišta n Rogozni i Kopanoiku, prema Dalmaciji i Italiji. Dakle osnovna namjena utvrđenja (beneficijarne stanice) je bila odbrana puta i nalazilo se na samoj istočnoj granici Dalmacije.
Bogata toponomistika ovoga kraja upućuje na činjenicu da su u dugopoljskom kraju pored Dardanaca i Autarijata svoja staništa imali i Kelti, što se naročito vidi iz imena sela Žabrena i planine Ninaje. I ime česme Korane u D. Poljani asocira na prisustvo u ovim krajevima najstarijeg stanovništva Grčke i Balkanskog poluostrva – Pelazga. Kerčina blata, između Draževića i Žitnića pripadaju ilirskoj toponomastici. U Žabrenu na brdu postoji „Vlaško groblje’’ za koje se smatra da je ilirsko, čemu ide u prilog i činjenica da su Slaveni zatečene Kelte i Ilire nazivali Vlasima.
Rimljani su počeli da osvajaju naše zemje u III stoljeću p.n.e.. Osvjanja je završio car Oktavijan u periodu 35.-33. godine p.n.e. Dugopoljski kraj je bio u sastavu rimske provincije Dalmacije i bio je granično područje prema Gornjoj Meziji. Podjelom Rimskog carstva pripao je Bizantiji, kao njeno granično područje. Preko sjeničko-dugopoljskog kraja je vodio rimski put, koji je povezivao istočne sa zapadnim povincijama, kao i rudarska nalazišta.
Dosadašnja arheološka istraživanja, a ona su vršena samo na Pešteri, pokazuju da su ova visoravan i tutinski kraj u cjelini naseljeni krajem eneolita, odnosno početkom bronzanog doba. Da su ti davnašnji stanovnici, počevši od eneolita, živjeli na ovom području u velikom broju, pokazuju mnoge humke rasute po tutinskom kraju, u narodu poznate kao grčka i latinska groblja. Samo u okviru jedne manje cjeline visoravni Pešter – u Koštan-polju registrovano je 13 nekropola s humkama i dva naselja. Izvjesno je da su gradine vezane za te prve stanovnike tutinskog kraja, a gradina ovdje ima dosta: Klopotnik, Rezale, Gradac, Gradina u Šaronjama i Dobrinji, Đurđevici, Trojan i Gradac na Pešteri.
Veoma zanimljiva arheološka otkrića su napravljena u Smolućkoj pećini (Velika pećina) koja se nalazi na području tutinskog sela Smoluća, i neposrednoj blizini Smolućke rijeke.U najstarijem sloju nađene su alatke paleolitskog čovjeka i kosti pećinskog medveda, pećinske hijene, alpskog kozoroga i nekih sitnih glodara i mesožedera. To su životinje koje su izumrle ili su se povukele iz Evrope. Pećina je dosta prostrana i ima dva nivoa. Na dubini od metar i po nađeno je četrdesetak alatki paleolitskog čovjeka, rađenih od tvrdog kamena kremena.. Te alatke su služile tadašnjem čovjeku kao nož, strugač ili ubadač, postruške, zupčaste alatke i retuširana sečiva. Pomoću njih je obrađivao drvo, kosti i kožu. Epohalno je otkriće da je u Velikoj pećini u Smolući živeo čovjek u srednjem kamenom dobu. To je otprilike vrijeme prije 40 – 50 hiljada godina. Smolućki čovjek je na putu da u nauci stane uz rame krapinskom, a ovaj teren će dobiti u riznici spomenika još jedan biser.
U cilju opisa kasnoantičkih utvrđenja u tutinskom kraju navešćemo tri najkaraktrističčnija: Đurđevica u Đerekarima, Hum i Trojan.
Ranobizantsko utvrđenje na Đurđevici u Đerekarima je smješteno na dominantnoj i teško pristupačnoj zaravni okruženoj s tri strane liticama, na koti 1470 m. Sa ovog položaja mogla se lako kontorlisanti cijela južna Pešter kao i dolina Đerekarske rijeke. Poloižaj lokaliteta Đurđevica osoben je i najpogodniji za odbranu. Zaravan j pristupačna samo sa sjeverne i sjeverozapadne strane, na kojoj se nalazi padina i sedlo koje plato povezuje sa susjednim brdom na zapadnoj strani utvrđenja. Okomite litice onemogućavaju svaki pirstup iz bilo kog drugog pravca. Najveća dužina platoa iznosi 110 m, najveća širina oko 60 m. Utvrđenje je vjerovatno izidano u VI stoljeću i nije isključeno da je postojalo i u VII stoljeću. Osobita konfiguracija terena je učinlia da je ovo utvrđenje imalo samo jednu trasu bedema jer nebranjene strane su bile apsolutno nepristupačne. U okviru jedinog bedema postojale su tri kule nepravilne pravougaone osnove, nejednake debljine, od kojih je glavna kula bila ujedno i ulazna. Očigledno da se radi o manjoj planinskoj utvrdi – utvrđenom pribežištu. Utvrđenje je imalo status fortifikacije kao dio optšeg odbrambenog sistema Na povezanost s okolnim utvrdama upućuje i mogućnost vizuelnog kontakta sa Šaronjama i Trojanom. Refugijum je štitio mjesno stanovništvo, koje je svakako bilo osnovni organizator i nosilac odbrane. Nalaz rasturenog dječijeg groba svjedoči da su odje zajedno sa braniteljima živjele i nijohove porodice, a broj žitelja se uvećavao u trenucima opasnosti. Nalazi šljake pored keramike, govore o izvjesnoj zanatskoj djelatnosti na ovom mjestu, odnosno o obradi gvozdene rude. Osnovno zanimanje stanovništva bilo je svakako kao i danas stočarstvo. Lokalitet Đurđevica, sa svojim jednim slojem VI stoljeća i dve faze rušenja, svjedok je prijelomne tačke između dvije epohe – zalaska poslednjeg ostatka antičke kulture i novog vremena, ranog srednjeg vijeka.
Ostaci ranobizantskog utvrđenja na Humu nalaze se 10 km sjeverozapadno od Tutina, među visovima vijenca Hum, koje prelaze nadmorske visine od preko 1500 m, i koji dijele s jedne strane veliko Pešterko polje, a sa druge strane Tutinsku visoravan. Smješteni su na najvišem vrhu vijenca, poznatom kao Gradina, na nadmorskoj visini od 1502 m. Utvrđenje je bilo poligonalne osnove dimenzija 75 x 50 m i ukupne površine 0,28 ha. U pitanju su bedemi bez kula. Jedina pristupačna strana je bila na zapadu, dok se sa sjeverne, istočne i južne strane nalaze strme nepristupačne padine. Njviši vrh Huma je prvi put fortificiran u VI-V stoljeću stare ere.
Prethistorijsko i antičko utvrđenje Trojan ili Jerinin grad je bilo ovalne izdužene osnove, dimenzija 210 x 85 m i nalazilo se na vrhu brda koje predstavljalo prorodnu granicu između dvije cjeline: s jedne strane vijenca Jarut, a sa druge strane Peštereskog polja, koje se prostire ispod samog Trojana prema zapadu i jugu. Arheološka iskopavanja su pokazala da je život ovog utvrđenja tekao u dva perioda: prethistorijiski – halštatski i antički, odnosno kasno antički. Utvrđenje na Tojanu je bilo obnovljeno na temeljima prethistorijskog već u prvoj polovini III stoljeća, a možda i nešto ranije, i korišćeno je, vjerovatno s prekidim, do VI stoljeća. Trojan se tako, prema predanju, zove po rimskom caru Trajanu koji je preko Pešteri prolaziio u vrijeme pohoda na Dakiju. U tradiciji je da su tu bili Trajanovi dvori i da su se upravo nalazili na vrhu Trojana, odakle dominira pogled na cijelu Peštersku visoravan.. Zanimljivo je da je Peštersko polje bilo u VI stoljeću okruženo sa šest utvrđenja. Sa juga Đurđevica, sa istoka Hum, Šaronje-Gradovi, Ramoševo i Trojan i sa sjevera Tuzinje. Sva ova utvrđenja su izuzev onoga na Trojanu, koje je i ranije podignuto, uvučena između visova iznad Polja. Utvrđenje na Humu smješteno je izemeđu utvrđenja na Đurđevici i u Šaronjama-Gradovi, koja su udaljena 7,5 odnosno 5,9 km u vazdušnoj liniji. Na istoj razdaljini, na istoku, nalazi se još jedno utvrđenje, u Ostrovici, koje je gravitiralo prema Tutinskoj opštini.
Sjeverno od ove oblasti nižu se fortifikacije na Pešterskoj visoravni (Vrsenice), u slivu Ljudske rijeke (Šarski Krš, Rogatac i Radaljica), i Deževske (Šaronje i Kaludra). Na istoku nalazila su se sledeća utvrđenja na rubu Pešterske visoravni, (Južac), na obodu Novopazarske kotline (Ras i Postenje) i padinama Rogozne (Babrež i Zlatni Kamen) i prema jugoistoku utvrđenja iznad Ibra (Dobrinje-Litice i Tupi Krš). Ova poslednja dva utvrđenja, zajedno sa onim na Ostrovici pripadaju kao i utvrđenje na Humu, grupi najmanjih fortifikacija – refugijuma. Sve su ovo primjeri ranobizantskih ili kasnoantičkih planinskih utvrđenja izgrađenih u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva koje obično odlikuju funkcionalna celishodnost utvrde, smještaj na najvišim planinskim vrhovima i visovima, dobar pregled okoline, debljina bedema i raspored kula se prilagođavaju pristupačnosti strana (neka od njih i nemaju bedeme na onim stranama koje su sasvim prirodno zaštićene i potpuno nepristupačne zbog postojanja litica i strmih padina), znalački odabran strateški položaj, teško pristupačan prilaz, osnove prilagođene konfiguraciji terena i odbrani, ova grupa pripada manjim utvrđenjima, površine 0,1 do 0,2 ha. Zida se promišljeno i ekonomično. Branjena su bedemima debljine od 0,90 do 1,05 m (utvrđenje u Ostrovici, ojačano je i bedemima debljine 1,40m), bez kula. Mala površina ovih utvrđenja u direktnoj je vezi i sa slabijom naseljenosti teritorija jugoistočno od Pešterske visoravni do gornjeg toka Ibra.
Ovaj tip utvrđenja spada u kotegoriju najmanjih fortifikacija- pribežišta – izgrađenih s ciljem zaštite stanovništva, kakve su podizane u ugroženim provincijama Carstva. Brojne analogije srećemo u istočno-alpskom protoru, istočnoj Srbiji i u Albaniji i Bugarskoj. Ova utvrđenja nevelikih dimenzija su imala i zadatak da vrše izviđanja i osmatranja, kao i da organiziraju presretanje čeonih jedinica nadirućeg neprijatelja. Osnovnu privrednu granu utvrđenja razmještenih oko Pešterskog polja predstavljalo je, kao i danas, stočarstvo, za šta su postojali idealni usltovi u ovoj planinskoj oblasti. Sva su ova utvrđenja imala istu sudbinu. Nestala su nakon samo jednog stoljeća svog trajanja, kao posljedica nadiranja novih naroda, ostavljajući blijede tragove svog postajanja i života, nedovoljno jasne da bismo i malo pronikli u sudbinu ovih koji su se sklonili iza njihovih bedema.
Naročito su značajna arheološka otkrića u Glogoviku, Melajama i Crnoči. Najstariji nalazi potiču iz Delimeđa iz vremena prije tri hiljade godina. U to vrijeme pokojnike su spaljivali i pepeo stavljali u urne. Nalazi iz Glogovika nešto su mlađi i potiču iz vremena skeletnog sahranjivanja, pa su u grobnicama pronađeni, keramičke posude, gvozdena koplja i noževi, ćilibarske ogrlice i nakit.
Najstariji stanovnici Pešteri i tutinskog kraja su Dardanci. Pretpostavljalo se da su Dardanci ilirsko pleme, ali ima i mišljenja da su oni neko autohtonije-starije pleme, potkrepljujući to između ostaloga i nalazima sa Dojevića i Pešteri. Na osnovu nalazišta u selu Ivanči –Dojeviće, na lokalitetu Humpa koje leži na južnim padinama Kremeništa, nedaleko od raskršća puteva Novi Pazar–Tutin i Novi Pazar–Sjenica, u okviru kojeg su otkrivene tri grobne konstrukcije, akademik dr Dragoslav Srejović je dao znatno u drugojačeim svijetlu sliku prerimskog stanovništva doline Raške. On smatra da ove grobnice potiču od Dardanaca koji su po njegovom mišljenju u etničkom smislu daleko srodniji Tribalima, Mezima i Dačanima, nego Ilirima i Tračanima. Oni, po gospodinu Srejoviću, pripadaju jednoj posebnoj porodici naroda, „dako-mezijcima’’ rasprostranjenim na središnjim dijelovima Balkana, koja se znatno razlikuje od Ilira na zapadu i Tračana na istoku. Dvije grobne konstrukcije (II i III) su istovremene i potiču iz VII stoljeća, dok je mlađa grobna konstrukcija I iz perioda kraj VI i početak V stare ere. Iako dolazi do izvjesne helenizacije domorodačkog stanovništva, to ne mijenja etničku sliku ovog područja za koje gospodin Srejović tvrdi da je i početkom historijskog doba naseljeno Dardancima, „plemenu koje se već od osamdesetih godina III stoljeća st. ere javlja kao „značajan faktor u međunarodnim odnosima ovog dela antičkog sveta’’.
Ali po mišljenju većine historičara i arheologa i u ovom kraju bilo je migracija u dalekoj prošlosti. Arheoloiški nalazi pokazuju da je jedna takva smjena stanovništva na Pešteri izvršena početkom VI vijeka p.n.e. Došli su Autarijati – ilirsko pleme, sa zapada, možda iz Limske doline, i protjerali Dardance prema dolini Raške, gdje su „tokom starijeg gvozdenog doba razvili svoju osobenu kulturu’’.
Dardanci su bili stočari i vrlo ratoborni. „Dugo su ratovali sa južnim susjedima, Makedoncima, kao i sa Rimljanima. Strabon za njih kaže da su divlji ljudi, koji žive u podzemnim jamama pokrivenim đubretom, a da su, uprkos tome, negovali muziku. Imali su frule i žičane instrumente. Drugi izvori kažu da su Dardanci od svih srednjobalkanskih plemena postizali najveću stabilnost, gradili su utvrđenja i naselja gradskog tipa, kao i privredne i administratinžvne centre. Njegovali su zanate, metalurgiju i bavili se trgovinom’’. Ostaci materijalne kulture Dardanaca u tutinskom kraju išli bi u prilog ovoj tezi. Kada je Balkansko poluostrvo bilo na udaru rimske ekspanzije počev od drugog veka, što se završilo osvajanjem Balkana, naši krajevi, znači i tutinski kraj, ušli su u sastav rimske provincije Dardanije, koja je obuhvatala dio Makedonije južno od Skoplja, Kosovo i teeritoriju do Niša, a na zapadu je granica dopirala do Mokre gore i Golije, zahvatajući i Peštersku visoravan. „Teritoriji Dardanaca mogao je pripadati i predeo sa planinom Rogoznom i većim dijelom Pešterske visoravni, sve do rijeke Lima’’. Sigurno je da u vrijeme rimske ekspanzije i vladavine starosjedilačko stanovništvo (Dardanci i Autarijati) mnogo propatilo da je bilo migracija i zbjegova i da su starosjedioci u velikom broju romanizovani. U vrijeme podjele Rimskog Carstva na zapadno i Istočno (Bizantija), današnja tutinska teritorija našla se u graničnim predjelima ta dva carstva. O prisutnosti rimske populacije na ovom području u periodu rimske vladavine postoje određeni indikatori, spomenici materijalne kulture, toponimi i predanja. Izvjesno je da su Rimljani imali svoj rudnik gvožđa u Gluhavici, na šta ukazuju ostaci rudarskih kopova, koji, po narodnom predanju, pripadaju Rimljanima. Tu je pronađen primjerak rimskog novca koji pripada caru Komodu, a nedaleko od Gluhavice, u selu Radohovci, nađena je rimska stela iz III stoljeća. Na vrhu stele uklesane su sigile D.M.S. Pretpostavlja se da su gvozdenu rudu u Gluhavici ekspoatisali stanovnici iz predrimskog perioda, a da su tu eksploataciju nastavili Rimljani. Poznato je da su na Balkanu Rimljani aktivirali stare i otvarali nove rudnike. U selu Boroštici, nedaleko od mosta na istoimenoj rijeci, na putu za K. Bunare, pronađena je rimska stela iz III stoljeća, slična steli iz Gluhavice, ali su tu grobnicu mještani prokopali, a stelu izlomili i ugradili u most na Boroštici.
Do sredine V st. p.n.e. prijepoljsko područje je nastanjivalo pleme Autarijati, ali njihovih tragova na ovim područjima kasnije nema. Oni će se kasnije raseliti iz ovih krajeva, tako da je teritorija prijepoljske opštine u poslednjim stoljećima stare ere bila gotovo nenaseljena. Rimljani su nakon osvajanja ovih teritoroija u prijepoljsko-pljevaljskom kraju otpočeli s planskim naseljavanjem najprije ilirsko-keltskog življa koje je do tada živjelo u oblasti između Cetine i Une, a u vrijeme cara Trajana izvršeno je još jedno preseljavanje u ove krajeve ilirskog plemena Dalmata. Nedaleko od Prijepolja, u Kolovratu, na mjestu Dvorine, gdje se danas nalazi TK „Lj. Miodragović’’ otkriveno je zanimljivo rimsko naselje, koje potiče iz prvog stoljeća rimske vladavine. Naselje kod Kolovrata je nastalo pored rudnika, iz kojega su njegovi stanovnici eksploatirali rudno blago. Krajem drugog stoljeća n.e. naselje prerasta u municipij (grad sa unutrašnjom samoupravom), a po svemu sudeći od kraja IV st. preuzima vodeću administrativnu ulogu u cijelom prijepoljsko-pljevaljskom srezu. Zanimljiva je rimska nekropola u Kolovratu. Na osnovu nje vidimo da su se domoroci u prvom stoljeću rimske dominacije ovim krajevima sahranjivali svoje mrtve n tradicionalan način, na dominantnim mjestima u blizini naselja, a ne po rimskom uzoru, duž prilazne magistrale. Najstariji kameni spomenici s Dvorina potiču iz kraja II stoljeća, najranije iz vremena Marka Aurelija. Slično je stanje i u Kominima kod Pljevalja čiji su nadgrobni spominici stariji. Područje Prijepolja je u rimsko doba pripadalo provinciji Dalmacija, ali na osnovu sačuvanih izvora nije jasno kojoj je provinciji ono moglo pripadati u kasnoj antici, odnosno poslije Dioklicijanove i Konstantinove reforme. Neki historičari smatraju da je pripadalo području provincije Prevalis, ali je puno vjerovatnije da je pripadalo području provincije Dardanije. Poslije podjele rimskog carstva, prijepoljski kraj je ušao u sastav Istočnog Rimskog Carstva (Bizantije). O ranobizantskoj epohi u ovom kraju najbolje govore sljedeći arheološki nalazi: grobnica u Divcima, u sklopu veće nekropole (VI stoljeće), ostaci crkve i grobnice iz Kolovrata, ktitorski natpis iz Izbičnja, i ktitorski natpis pronađen u Padežu, zaseoku sela Drenova. Ovi spomenici i natpisi u njima ukazuju da je u prijepoljskom kraju u ranobizantijsko doba postojao najmanje jedan grad, koji je bio episkopko sjedište šire okoline.
Najstariji nama poznati stanovnici Brodareva i okoline bili su dijelovi ilirskog plemena Autarijata, koji su imali svoja naselja diljem Polimlja. Iliri su imali, prema Jirečeku običaj da sahranjuju svoje mrtve na visokim i pustim brdima, da budu „blizu neba, zvijezda, mjeseca i sunca…’’ Upravo na na takvim mjestima u brodarevskom kraju nalazi se nekoliko takvih grobalja za koje se smatra da su ilirska. Takvo je groblje sjeverozapadno od Brodareva, u selu Orašcu, na Đurovu brdu. Grobovi su prekriveni ogromnim kamenjem, koje narod naziva „stancima’’. Slična su i stara groblja u Zastupu, Donjim Stranjinama, Slatini i Gojakovićima. Najznačajnije rimsko naselje u brodarevskoj kotlini je ono u selu Ravčepolju u blizini ušća Komaranske rijeke u Lim, nedaleko od Brodareva. Tu je postojalo rimsko groblje, od kojeg je ostao očuvan po neki nadgrobni spomenik sa zanimljivom plastikom i latinskim natpisima. Ovo groblje je nažalost uništeno u drugoj deceniji XX stoljeća.
Naseljenost pribojskog kraja datira datira na prijelazu iz neolita u metalno doba, što nam svjedoči jedan keramčki sud koji pripada tzv. „slavonskoj’’ kulturi. Najstariji stanovnici ovog kraja su Autarijati, čije se jezgro inače nalazilo u oblstima oko rijeke Tare, gornjeg toka Drine i planine Tare. Nakon toga dolaze Kelti (pleme Skordisci) koji su ih savladali. Između 279.i 150. godine prije n.e. predstavalja inače vrhunac keltske prevlasti na ovim prostorijma.
Iako nema preciznih podataka o prodoru Rimljana na teritoriji današnje jugozapadne Srbije, smatra se da je Oktavijan osvojio ove krajeve (35-33. god. p.n.e.). Prva administrativna podjela obavljena je u vrijeme Cezara. Tada je veći dio osvojenih oblasti ušao u sastav provincije Ilirik, u čijem sastavu se nalazila i današnja jugozapadna Srbija. Sljedeća reorganizacija administativnog uređenja bila je u doba Dikolecijana, kada je iz sastava provincije Dalmacije izdvojena Prevalitana, s sjedištem u Skodri (Skadru). U njen sastav je vjerovatno ušao i pribojski kraj.
Arheološki nalazi na teritoriji novovaroškog kraja ukazuju da su se počeci ljudskog života nalazili na nekolko lokacija u neolitsko doba, jer tragovi naselja potiču od preko 3000 godina p.n.e. Na lokacijama Bjelina i Pljosna stena, i na humkama istočno od Bjelina i desno od puta Radoinja – Kokin Brod, otkriveni su tragovi života ljudi iz neolitskog doba (od oko 10000 do 3000 godina p.n.e.). Arheološke iskopine na jednoj humci sa lokaliteta Bjelina, kao i na lokalitetu kod gradine Pljosne stene, ukazuju na kontinuitet života od mlađeg kamenog doba do doseljenja Slavena u ova područja. Arheološki nalazi u novovaroškom kraju ukazuju da poslije stanovnika mlađeg kamenog doba novovaroški kraj naseljavaju ilirska plemena. U dolinama Uvca i Lima bilo je više plemena. koja su postepeno formirala plemenski savez. U pitanju su Iliri – Autarijati. U novovaroško područje krajem IV st. p.n.e. prodrli su Kelti. Oni su vodili dugo borbu sa Ilirima i uspjeli da ih prisile na pokornost ili bjekstvo prema dolini Južne Morave. Vremenom, život na zajedničkoj teritoriji učinio je da se Kelti pomire s pokorenim ilirskim plemenima, pa su tako stvarana ilirsko-keltska plemena, sa elementima zajedničke materijalne kulture. Najstariji stanovnici novovaroškog kraja su bili Iliri. Nakon Ilira i Kelta u novovaroški kraj, kao i šire prostore dolaze Rimljani čime počinje antička historija današnjeg Sandžaka. Oni će starosjedilačko stanovništvo tokom narednih stoljeća u znatnoj mjeri romnizirati. U novovaroškom kraju Rimljani su stvorili više naselja i centara za vojne i trgovačke potrebe među koji su bila najznačajnija rimska naselja u Radoinji i Rutoši. Okolinu Nove Varoši obuhvatila je provincija Dalmacija, koja se prostirala jadranskom obalom do Skadra, a u unutrašnjosti do Čačka.
Pljevlja su veoma staro naselje. Najstariji nalazi datiraju iz poslednjeg ledenog doba, i datiraju se u razdoblje od 90000 do 45000. godine prije n.e. Oni su pronađeni u pećinama i potkapinama, koje se nalaze u kanjonu gornjeg toka Ćehotine, dvadesetak kilometara juoistočno od Pljevalja, u pećinama Pod Gospića vrhom i potkapini Mališna stijena, koje svjedoče o kontinuiranom boravku neandertalskih lovaca u tom dijelu kanjona. Opustjela i zaboravljena staništa neanderalaca u kanjonu Ćehotine, ponovo posjećuju i naseljavaju lovci iz mlađih paleolitskih epoha, što jasno potvrđuju odgovarajući slojevi u pomenutoj pećini i obližnjem abriju Medena stijena, koji se datiraju u razdoblju između 230000 i 9000 godina prije naše ere. Nalazi iz više stratuma u Mališinoj i većine slojeva u Medenoj stijeni, potiču iz tih perioda i pripisuju se starijim oblicima homosapiensa, čija se kremena oruđa znatno razlikuju od onih koja su nastala tokom srednjeg paleolita. Tako je u seriji slojeva Mališne stijene, pronađeno dosta kremnih alatki, koje ovaj lokalitet svrstavaju u širi kulturni krug južnoevropskih industrija, sa strmo retuširanim kremnim oruđem, različita sječiva i lamele, dlijeta, strugači, itd., kao i njihova široka raspostranjenost na teritorijama južne Evrope. Život je počeo u mlađem kamenom dobu (neolitu), s tim što su tragovi značajniji iz kasnog kamenog doba (neolitski sloj u Medenoj stijeni). Najstariji i najpouzdaniji arheološki nalazi svjedoče da su u našim krajevima nađeni tragovi ljudskog života iz drugog milenijuma prije nove ere, iz ranog bronzanog doba (selo Gotovuša kod Pljevalja, humke na potezu Mede-Kavala u Ljutićima, humka iz Lever Tare), a iz razvijenog bronzanog doba humke u Borovici, Ljutićima i Gotovuši. Iz starijeg gvozdenog-halštatskog doba (od VIII do VI stoljeća prije n.e.) lokaliteti iz okoline Pljevalja – Gotovuša i Kalušići.
Pljevaljsko područje tokom VI stoljeća prije n.e. trajno naseljavaju nosioci glasinčake kulture, odnosno pripadnici srodnih ilirskih plemena, koji su sa formiranjem velikih i moćnih plemenskih saveza zagospodarili teritorijom, koja se prostirala od matičnih oblasti na glasinačkoj visoravni u istočnoj Bosni, pa preko većeg dijela Crne Gore, do sjeverne Alabanije. Poznato je da se glasinačka kultura često vezuje za Autarijate, moćno ilirsko pleme, ili veliki savez srodnih plemena, koji je svoj puni uspon doživio u VI i V stoljeću prije n.e., nakon pobjede nad moćnim Tribalima (narod dako-mezijskog porijekla), i koji se, kako bilježe antički historičari poslije žetokog poraza u sukobu s Keltima i elementarnih nepogoda, koje su ih zadesile u postojbini (najezda žaba, miševa, epidemije), postepeno izgubio u mnoštvu starobalkanskih naroda, koji se kasnije potpali pod rimsku vlast.
Među najstarije stanovnike Pljevalja spada ilirsko pleme Pirusta (III st. p.n.e.), vješti rudari i hrabri ratnici. Pljevaljsko područje je izgleda bilo centar ovog plemena, koje je u III stoljeću prije n.e. zajedno sa ostalim ilirskim plemenima, ulazilo u sastav velikog plemenskog saveza, poznatog pod imenom Ilirska država. Ova država dostiže svoj vrhunac, za vrijeme velike kraljice Teute, koja, u nezadrživoj najezdi, dopire na jugu, do Krfa. Zabrinuti zbog ilirske ekspanzije, Rimljani se već tada miješaju u makedonsko-ilirske sukobe, da bi 67. godine p.n.e., konačno osvojili ilirske krajeve, posije ozbiljnog otpora, koji su im posebno pružili Pirusti, potisnuvši ih u visočije krajeve. U prvom vijeku nove ere dolaze Rimljani, koji su se naselili uz rijeke i plodne ravnice i predjele, potisnuvši Ilire u visočije krajeve. Rimljani su, praktično 33. godine p.n.e. završili s osvajanjem ovih krajeva.
U Kominima kod Pljevalja nalaze se neistraženi ostaci rimskog munipicijuma „S…’’, sa izrazito bogatim nalazima. Grad je nastao vjerovatno u II st n.e. (oko 150. godine naše ere). Sigrno je dokazano da je i prije osnivanja rimskog grada postojalo prerimsko naselje, čiji su stanovnici sahranjivani na padinama Bijelog brda, u okviru nekropole I. Ova nekropola pružila je samo grobove spaljenih pokojnika; najčešće grobovi imaju oblik kružnih ili elipsoidnih jama, ispunjenih ostacima s lomače, i grobovi s keramičkim urnama, postavljeni u venac od kamena. Municipijum S… je imao specifičan historijat nastanka. Može se pretpostaviti da je dalmatinsko stanovništvo koje je živjelo u oblasti rijeke Krke i Cetine, preseljeno u područje Pljevalja i okolnih oblasti. To se dogodilo u I st. p.n.e., moguće u vrijeme cara Trajana. Za vrijeme Trajana i Hadrijana izgradnjom gradova i stvaranjem municipija u kolonijama, dodjeljuje se rimsko građansko pravo i ujedno vrši kolektivna i spontana romanizacija. Za vrjeme Hadrijana, Mnicipijum S… je, najverovatnije, dobio svoje municipijalno pravo. Ime grada je još nepoznato. Municipijum S…, po svemu sudeći, bio je značajan centar rimske provincije Dalmacije, u ovom kraju. Po mišljenju nekih historičara grad Splonum, koji je od Ilira osvojio jedan od vođa rimske vojne ekspedicije Germanik tokom velikog ilirskog ustanka od 6. do 9 godine, je ili rimski municipium S… kod Pljevalja (Komini) ili Kolovrat kod Prijepolja. Već u ranom periodu, tj. u I stoljeću postoji identičnost u načinu sahranjivanja i grobnim prilozima s najstarijim domorodačkim nekropolama. Salonitanskog područja (conventus Salonitanus), što potvrđuje rano preseljavanje dalmatinskog življa u oblast municipija S. Nije isključeno da je i ime naselja u Kominama glasilo Saloniana, jer se takav grad pojavljuje na Ptolomejevoj karti iz sredine II stoljeća, tj u vrijeme osnivanja grada u Kominima. Jedno od mogućih imena za ovaj municipijum je i Sikulatorum. Naselje u Kominima je dobilo municipalana prava sredinom II stoljeća, i to prvenstveno radi eksploatacije poljoprivrednih dobara i stoke. Nije isključeno da se u Kominima nalazila i stanica beneficijarija. Neki natpisi daju potvrdu o postojanju vojske odnosno vojnog garnizona u Municipiju S…; moguće je da su isluženi rimski veterani iz okoline Salone preseljeni u pljevaljski kraj. Od kraja II i u toku III stoljeća u Kominima je došlo do većeg priliva stranaca iz priobalnog područja Dalmacije, kojoj je pripadao Municipijum S… To je vjerovatno uslovjeno opštom ekonomskom krizom u tim područjima. U ovo vrijeme Municipijum S… doživljava svoje procvat, na što ukazuje bogatstvo arheološkog materijala otkrivnog u okviru nekropole II. Mada je priliv stranog etničkog elementa u toku III stoljeća neobično jak, ipak domorodačke porodice i dalje čine glavno stanovništvo grada. U toku IV stoljeća sudeći po grobnicama u nekropli II javlja se novi etnički elemenat, vjerovatno iz Podunavlja, što se arheološki konstatira jednim konjaničkim grobom i drugim grobovima pripadnika tog etnosa. To je i prestanak sahranjivanja na nekropoli II. Ti novi stanovnici se izgeda nisu dugo zadržali na teritoriji ovog rimskog naselja. U neposrednoj blizini grada su nekropole I i II. Na nekropolama ovog municipija nije pronađen nijedan predmet koji bi ukazivao da su se njegovi stanovnici bavili rudarstvom. Prema pronađenim predmetima, koji su tu rađeni i onim koji imaju elemente uvoza, od keramike, zlata, uvoznog stakla i bronze govori da su trgovina i zanatstvo bili razvijeni (naročito u II i III stoljeću). Pronađene posude slične su onima koje potiču, iz tog doba iz Kelna, pehar sa staklenim nitima, skupe vaze, staklene hemisferion – čaše i konični pehari. To govori o ekonomskoj snazi mjesta. Na primjer, staklena vaza diatreta, iz IV vijeka n.e. jedinstvena je u Evropi, a tehnika njene izrade nije još odgonetnuta. Poštovan je kult boga Mitre (svetilište boga Mitre u Lever Tari).
Najstariji pomeni o ljudskom životu u beranskoj kotilini potiču iz mlađeg kamenog doba (neolita), što se vidi iz pronađenih arheoloških ostataka, koji se čuvaju u zavičajnom muzeju u Beranama, a koji potiču s lokaliteta Kremeštica (selo Petnjik, kod Berana – starčevačka grupa) i Beran-Krš kod Berana (vinčanska grupa). Na Beran-Kršu su nađeni i značajni arheološki ostaci iz perioda razvijenog bronzanog doba (između 1500 i 1200 godine prije n.e.). Iz perioda prijelaza iz bronzanog u gvozdeno doba (između 1200 i 800 g. prije n.e.) otkriveni su arheološki nalazi u Budimlji kod Berana.
Najstariji stanovnici porečja Lima bili su Iliri koji su se bavili stočarstvom, zemljoradnjom i djelimično voćarstvom i primitivnim gajenjem vinove loze. U IV st. p.n.e. u ove krajeve dolaze Kelti, ali će Iliri i nakon toga ostati dominantan etnos. Najstariji pisani spomenici u ovom kraju potiču iz rimskog perioda. To su razni nadgrobni spomenici, podignuti mahom pored puteva, zatim groblja i ostaci vojničkih naseobina (Tumbarica, groblje u Ržanici, zgrada centuriona na Škriljevcima u Lušcu i drugi). I nakon dolaska Rimljana u ove krajeve (6. do 9. g.p.n.e.) nije bitno izmjenjena etnička struktura ovog kraja. I u ovom kraju Rimljani su organizirali municipij, tj. grad s određenom samoupravom, kojem je bila namjenjena uloga faktora romanizacije. Dolinom Lima je prolazio jedan od važnijih rimskih puteva. U poznorimskom periodu (poslije Dioklecijanovih reformi 297. g.n.e.), ovaj kraj je ušao u sastav provincije Previlitane („Prevalis’’), koja je nastala izdvajanjem iz provincije Dalmacije, a koja je zahvatala dijelove Sjeverne Albanije i veći dio Crne Gore. Zatim je 395. g. za vlade Teodosija Rimsko Carstvo podjeljeno na Istočno i Zapadno Rimsko Carstvo. U sastav Istočnog Rimskog Carstva ušla je i provincija Prevalitana, čime je beranski kraj ušao u sastav Bizantije.
Na osnovu arheoloških istaživanja u petničkom kraju u Radmanskoj klisuri i u okolini Zatona, može se zaključiti da je ovaj kraj bio naseljen vrlo rano. Kod ušća Popče u Lim, Rimljani su organizovali grad (municipij) sa sitnim zemljišnim posjedima, a s ulogom romanizacije stanovništva. To je mogao da bude začetak grada Bihora, koji će dostići svoj vrhunac u XIV vijeku. U ostalim naseljima ovog kraja vjerovatno su krstarili slobodni stočari.
Bjelopoljski kraj je naseljen još u neolitiu, na šta ukazuje kamena sjekira pronađena u Majstorovini kod Bijelog Polja. Pronađeni su i ostaci materijalne kulture koji potiču iz razvijenog bronzanog doba, kao što su nalazišta u Bijedićima, Ostrelju (bronzane sjekire) i drugim mjestima u okolini Bijelog Polja. Našalost, do sada izvršena arheološka istraživanja su vrlo skromnih razmjera, tako da o najstarijoj prošlosti ovog kraja vrlo malo znamo.
Najstariji stanovnici ovog kraja bili su Iliri – pleme Autarijalti, po kojem je i Tara vjerovatno dobila ime. U ovaj su prostor 390. g. prije n.e. prodrli Kelti sa zapada, ali nisu bitnije utjecali na etničku strukturu ovoga kraja i na formiranje ilirske države. Padom ilirske države pod vlast Rimljana 35-33. godine p.n.e., srednje Polimlje i Potarje i dalje su naseljavali Iliri. Starosjedilačko stanovništvo je bilo brojno, te proces romanizacije nije mogao da se izvrši.
U rožajskoj opštini nisu vršena ozbiljnija arheološka istraživanja, te nedostaju podaci o najranijim epohama, ali, prema navodima historičara, ostaci građevina iz ilirskog, rimskog i nemanjićkog perioda nalaze se na više mjesta u rožajskoj općini, među kojima se kao najvažniji lokaliteti označavaju: Ilirsko naselje na Brezovačkom brdu nizvodno od Rožaja, Gradina na planini Krstači, Bačevac, Sastanci u Bašči, selišta i Građača u Bukovici, Otaševo Brdo i Gospođin vrh u Biševu, itd.
Iako se plavsko-gusinjska kotlina prostire ispod teško prohodnog masiva Prokletija, koji se po svojim prirodni karakteristikama ubraja među najteže prohodne dijelove zemlje mnogi sačuvani tragovi života upućuju na to da je čovjek od davnina boravio na ovom prostoru. Ucrtani lik lovca na jelene koji je uklesan na jednu stijenu u planini Brade Vezirove, desetqk kilometara istočno od Gusinja, prvi je do sada poznati podatak o životu u ovim krajevima. Potiče iz VIII stoljeća p.n.e., iz vremena koje se smatra početkom gvozdenog doba. Pretpostavlja se da su oko 300 godina prije n.e. plavsko-gusinjsku kotlinu naseljavali Arijate, ili Piruste, jedna od starijih ilirskih plemena. Prvi su naselili Limsku dolinu sve do Prijepolja, a drugi – Piruste, dijelove sjeverne Albanije, koje poznajemo kao Skadarsku i Đakovačku Malesiju. Godine 167. prije n.e. Rimljani su, u vrijeme svog nadiranja u ove krajeve, uspjeli da zarobe vladara saveza ilirskih plemena Gencija. Pretpostavlja se da su se prvi i drugi ilirski rat, kao i makedonski rat, oko 300 godina prije naše ere vodili na teritoriji sjeverne Albanije i Plavsko-gusinjske kotline Kada su 160. godine p.n.e. počela rimska osvajanja ovih krajeva, najžešći otpor pružilo im je upravo ilirsko pleme Pirusti, koje je naseljavalo prostor Plava, Gusinja i dijelove sjeverne Albanije. Te borbe su trajale oko 130 godina, da bi na kraju Iliriju pokorio car Oktavijan. Od Ilirije je osnovana provincija Dalmacija. Proces romanizacije osvojenih krajeva zahvatio je prvenstveno primorske gradove i ostale dijelove Duklje, dok je prema unutrašnjosti bio slabiji i sporiji, pa prema tome i prema Plavu i Gusinju. U sastavu velike rimske provincije Ilirik nalazila se i Plavsko-gusinjska kotlina, jer kada je došlo do podjele na Istočno i Zapadno Rimsko Carstvo. Plavsko-gusinjska kotlina se našla u graničnom području u okviru Istočnog Rimskog Carstva, odnosno provincije Prevalis. Prema jednoj legendi naziv Plav povezuje se sa imenom rimskog cara Flaviusa. O životu Rimljana u ovim krajevima govori i jedan broj naziva rijeka i planina: rijeka Lim (limes-granica), planina Visitor (Visitare)… Tragovi starog naselja kod Plava spominju se u nekim istraživanjima, prema kojima u Plavu „ima tragova starog naselja: komadi stubova i skulptura, temelji od kuća…’’ Za „Gradac’’ kod Plava i za „Čeligrad’’ iznad Plava predanje kaže da su iz latinskog, odnosno rimskog perioda. Otkriveni vodovod na prostoru na kojem se i danas nalazi Gusinje otvara mogućnost pretpostavci da potiče iz rimskog perida, jer se ne može sa sigrunošću tvrditi da li su iskopane cijevi iz rimskog ili osmanskog perioda.
Iz svega rečenog možemo zaključiti da su Autarijati ilirsko pleme koje je najviše tragova ostavilo na području Sandžaka. Materijlna kultura Autarijata je potvrđena duž čitave Limske doline, kao i u slivovima Raške, Ibra i Tare. Matično područje Autarijata je bila istočna Bosna i oblast između Tare i Lima. Gvozdeno doba (halštatsko i latensko – starije i mlađe) je period stabilizacije domaćeg stanovništva na Balkanskom poluostrvu uopšte, što dovodi do toga da je već od VI stoljeća p.n.e. došlo „do intenziviranja jačanja pojedinih plemenskih grupacija’’ što je uslovilo „jasno izdvajanje pojedinih ilirskih plemena, poznatih kasnije i po pisanim izvorima’’. Plemena se međusobno teritorijalno utvrđuju i razgraničavaju i grupišu „oko preistorijskih utvrđenja – gradina’’. Po svemu sudeći Iliri nisu imali vlastito pismo, niti ima ilirskih tekstova pisanih grčkim ili latinskim jezikom. Zato podatke o njima nalazimo u zapisima njihovih susjeda. Pošto su oni vrlo oskudni, najviše građe o Ilirima dobijamo na bazi ostataka materijalne kulture. Na osnovu pisanih i materijlnih historijskih izvora možemo zaključiti da su još od prahistorijskog doba područje Sandžaka nastanjivali Iliri, među kojima osobeno mjesto pripada Autarijatima, kojima je u vrijeme njihove najveće ekspanzije „mogao pripadati dio Crne Gore i jugozapadna Srbija u užem smislu’’.
Ime Autarijata lingvisti vezuju za ime rijeke Tare, odnosno izvode ga iz hidronima Tara, koje je dalo naziv i planini Tari. Većina vijesti o Autarijatima se odnosi na razdoblje prije kraja IV stoljeća. U njima se govori o njihovoj brojnosti, njihovom sukobu s Ardijejima oko graničnih slanih izvora koji izviru u proljeće, odakle su Autarijati dobijali so, čija je nestašica izazvala veliki pomor stoke. U to doba Autarijate je snašlo još jedno zlo: najezda žaba i miševa i epidemije. Prema drugim vijestima Autarijate su napali Skordisci (keltsko pleme). Uticaj Kelta koji su provalili na ovom području je postojao u neznatnoj mjeri, ali su Iliri u svakom slučaju i dalje činili etničku većinu na ovim prostorima. Kad je u drugoj polovini III stoljeća p.n.e. došlo do stvaranja ilirske države, nije isključeno da je možda i sandžačko područje bilo, bar djelimično, njen sastavni dio. U kasnije bronzano doba dolazi do društvenog raslojavanja, pojave aristokratije, ekonomskog i kulturnog poleta, a naročito u starijim fazama gvozdenog doba. Tada dolazi i do učvršćivanja političkih zajednica – plemena. Period od poslednje decenije VI do prvih decenija IV stoljeća karakteriše dalji uspon u ekonomskom, političkom i demografskom pogledu. Tada se, vjerovatno Autarijati formiraju kao pleme, a od sredine III vijeka nastaje prekid tog kontinuiteta.
Sve je kulminiralo ilirsko-rimskim ratovima. Grčke kolonije – gradovi na jadranskoj obali, ugrožene od ilirske ekspanzije obraćaju se za pomoć Rimljanima, kojima je ovo poslužilo kao neposredni povod za prodor na Balkansko poluostrvo. Pomenuti ratovi su otpočeli 229. godine prije n.e. sukobom s ilirskom kraljicom Teutom, da bi poslednji jači ilirski otpor bio slomljen ugušivanjem Batonovog ustanka od 6. do 9. godine n.e. Prodori Rimljana nisu bitnije izmijenili etničku strukturu stanovništva u sandžačkom regionu. Rimljani su organizovali conventus-e (sudsko-administrativne jedinice). Prema Pliniju, ilirska plemena su bila organizirana u župe (civitates), koje su bile sastavljene od većeg broja dekurija (vjerovatno rodovskih jedinica). Na pokorenoj teritoriji provincije Ilirik, koju 10. godine n.e. dijele na Panoniju i Dalmaciju. Rimljani organiziraju i svoje municipije, tj. gradove sa određenom samoupravom, koji su imali veoma zanačajnu ulogu u procesu romanizacije domorodačkog stanovništva. Međutim u municipijima preteže domaće ilirsko stanovništvo sa dobijenim pravom rimskog građanstva ili bez njega. Osnovu ekonomije čine stočarstvo i zemljoradnja, zasnovana, vjerovatno, na sitnom slobodnom posjedu. Ropstvo je bilo slabo razvijeno, a kao privrednu granu treba pomenuti i rudarstvo. Proces urbanizacije ovih krajeva je naročito bio intenziviran u doba vladavine dinastije Severa (od 161. do početka III vijeka n.e.). Pojava Municipiuma S…,čija je teritorija obuhvatala „oblast Pljevalja, kao i jugozapadne Srbije oko Prijepolja’’ pripada poslednjoj fazi, oko 150. godine n.e. rimske politike urbanizacije. Drugi municipij se nalazio u Polimlju, negdje u današnjem andrijavičko-beranskom kraju.
Po svoj prilici, Rim nije išao na to da razbije društveno-ekonomsku organizaciju domorodačkog stanovništva. Blaga politika Rimljana je također utjecala da je proces romanizacije u ovim krajevima bio nešto intenzivniji tek od druge polovine II stoljeća, ali on je bio primetniji samo pored promjetnih komunikacija, dok je u zabačenim krajevima bio daleko slabije izražen.
U poznorimskom periodu, odnosno nakon Dioklecijanovih reformi Rimskog Carstva 297. godine, odvojen je južni dio provincije Dalmacije i na taj način je stvorena posebna provincija Prevalis, pa je porečje Tare i Lima postalo granično područje Prevalitane prema provinciji Gornjoj Meziji, odnosno dio provincije Prevalis. I u ovom periodu osnovnu masu stanovništva još uvijek čine Iliri. U IV stoljeću dolazi do kršćanizacije.
Kasnije u vrijeme cara Teodosija I (379-395), rimska država je podijeljena na Istočno i Zapadno Rimsko Carstvo. U sastav Istočnog Rimskog Carstva ušle su provincije Prevalis i Gornja Mezija, kojima je pripadala teritorija današnjeg Sandžaka.
Od svog nastanka Istočno Rimsko Carstvo je bilo izloženo upadima raznih varvarskih plemena. Tako 400. godine Zapadni Goti izbijaju na granicu Prevalisa, a 459. na granicama Prevalisa se pojavljuju i Istočni Goti, gdje su upali sa područja Epira i okoline Skadra. Oni su u svoju državu uključili „zapadne oblasti Prevalisa oko Nikšića’’, na čiju prisutnost podsjeća castrum Anagastum (Onogošt). Vladavina Istočnih Gota zapadnim dijelovima Balkanskog poluostrva u periodu 493-535, odakle su protjerani za vrijeme vojnih poduhvata bizantskog cara Justinijana I.
Atiline hunske čete su 40-tih godina V stoljeća opustošile provinciju Gornju Meziju. Nažalost nemamo podataka šta se tada dešavalo sa Prevalisom.
Namjeće se pitanje koliko su pokreti germanskih i hunskih plemena utjecali na promjenu etničke slike na teritoriji današnjeg Sandžaka. Uprkos svemu, čini se da je ovdje sve do dolaska Slavena preovladavalo ilirsko-romansko stanovništvo.
Esad Rahić, predsjednik Društva historičara Sandžaka