Odlomak iz knjige autora Ismeta Azizija, “Aćif ef. Hadžiahmetović Bljuta: Velikan Sandžaka” (dio IV)
Rat 1912. godine, u kojem su balkanski saveznici srušili „evropsku Tursku“, stvorio je atmosferu u kojoj je jednim terorističkim činom iniciran Prvi svjetski rat. Ubistvo austrijskog nadvojvode Franca Ferdinanda, kojeg je, 28. juna 1914. godine, počinio Gavrilo Princip, djelo je grupe „nacionalno- revolucionarnih“, tačnije nacionalističkih srpskih omladinaca, poznatoj pod imenom „Mlada Bosna“, direktno podstaknutih od srpske tajne službe.89 Mada Prvi sjetski rat ima svoje prave uzroke i razloge u suprotnostima između dva bloka velikih imperijalističkih sila, ovaj sarajevski događaj ubrzao je njegovo izbijanje.
Srpsko-crnogorska monarhija, iako su proglasile da će muslimanima (tj. Albancima, Bošnjacima i Turcima) biti zagarantirana njihova prava i imovina, nisu sprovodili deklaraciju Ambasadorske konferencije o poštivanju prava manjina. Naprotiv, u političkom neredu stvorenom tokom i nakon balkanskih ratova, oni su iskazali suprotan stav nad imovinom i životom Albanaca. Osim razoružavanja, srpska država je pokušala da privuče razne elemente među pripadnicima Albanaca da bi ih stavila u službu svojih interesa.90
Za većinu stanovništva Sandžaka, Srbija i Crna Gora bile su nepoželjne zbog represalija prema nesrpskom stanovništvu, ubojstava, deportacija, nasilnih konvertiranja, pljački i dr. Oni su sa zadovoljstvom očekivali rušenje ovih država i dolazak Austrijanaca.91
Prema stavu srpsko-crnogorskih vlada, Albanci nisu predstavljali nijedan element od kulturnog, historijskog i nacionalnog značaja. Toliko daleko su otišli da su Albance smatrali divljacima, krvnicima, prevarantima, lukavima, nevjernicima, konzervativcima, regresistima, razbojnicima i tako dalje. Vojna policija i državna uprava, čak i srpski element na Kosovu, imali su slobodne ruke da djeluju protiv Albanaca, da ih muče i tuku do smrti. Shodno tome, takav stav doveo je do zaoštravanja međuetničkih odnosa, da podstaknu sukobe između Albanaca i Srba na Kosovu.92 Ti su režimi, po Fitimu Rifatiju, sproveli istrebljenje i hegemonističku politiku prema Albancima, spaljivali sela, masakrirali stanovnike, pljačkali i otimali njihovu imovinu.
U svojoj platformi za Kosovo i Albance, koja se temeljila na šovinističkom projektu „Načertanija“ Ilije Garašaninina, strogo se primjenjivao princip osovine: „Srbijanizam po svaku cijenu“. (Srbijanski policijski inspektor u Skoplju Mihailo Cerović, koji je prijetio i ucjenjivao Albance, napadajući ih da će im „odseći noge i glave ako oni ne postanu Srbi“.) U tom kontekstu, cilj srpsko-crnogorske politike na Kosovu bilo je političko i ekonomsko ugnjetavanje Albanaca, njihovo protjerivanje iz svoje domovine Kosova i doseljavanje srpskih kolonista, sve sa namjerom realizacije ove platforme.93
U Prvom svjetskom ratu stanovništvo Sandžaka, i ne samo Sandžaka, nije imalo neku jasnu orijentaciju koju stranu vojsku da podrže, ili na čiju stranu stati. Autor Mahmutović piše da „Bošnjaci Sandžaka u ovom ratu kao mobilisani borili su se na strani srpske i crnogorske vojske, no dolaskom Austro-Ugara, borili su se na njihovoj strani kao dobrovoljci (đurumlije), sa željom da spašavaju Osmansko carstvo, koje je bilo saveznik Austro-Ugarske u ovom ratu“94.
Nakon ultimatuma od Austro-Ugarske, Srbija prihvata sve uslove, osim učestvovanja austrougarskih organa u istragama koje su izvršene na njenoj teritoriji.
Vlada Austro-Ugarske, 28. jula 1914. godine, proglasila je rat Srbiji. U ovaj rat ubrzo uvlačile su se velike sile, Njemačka, Francuska i Rusija, a nakon određenog vremena i SAD. Tako je, na kraju 1914. godine, započeo Prvi svjetski rat.95
Srpska vojska povlači se prema Centralnoj Srbiji, kao posljedica napada od njemačkih i austrougarskih snaga. Dana 18. novembra 1914, kada je održano jedno savjetovanje srpskih generala blizu Novog Pazara, konstatirano je da su Srbi izgubili oko 60.000 vojnika (35.000 od kojih su uzeti kao robovi), 45 artiljerijskih oruđa i skoro sva transportna sredstva. Sutradan austrougarska vojska ušla je u Sandžak, gdje su mjesni muslimani sa zadovoljstvom pozdravili prisustvo austrougarskih garnizona prije 1908. godine, pozdravljajući ih kao oslobodioce.96
Srpska vlada, zajedno sa svojom vojskom, znala je da je jedini izlaz ili potpuno povlačenje ili predaja. Albanci su držali mirovni stav prema poraženoj srpskoj vojsci. Prilikom povlačenja preko albanske teritorije, srpska vojska, svugdje kuda je prolazila, izazvala je nasilje i teror, uništavajući nesrpsko stanovništvo. U vezi takvih ponašanja srpske vojske, Edith Durham piše: „Ako su Albanci poštedjeli život Srbima prilikom povlačenja, koji Austro-Ugarsko carstvo u periodu svog povijesnog razvoja poznato je pod nekoliko imena, kao što su: Sveto rimsko carstvo njemačke nacije, Habsburško carstvo, Austrij- sko carstvo i na kraju Austro-Ugarsko carstvo (Dualističko carstvo, Dvostruko carstvo ili Dunavsko carstvo). Svaka od ovih oznaka imala je svoju simboliku u periodu kada se koristila. Riječ Habsburg izvedena je od riječi Habichtsburg, što znači jastrebarska tvrđava. Pod tim imenom tvrđava je bila poznata u 10. stoljeću, u današnjoj Švicarskoj, gdje je živjela poljoprivrednička porodica iz koje je potekla dinastija Habsburg. Vidi više u: F. Ramadani,”Kontributi i Austrohungarisi për zhvillimin e arsimit dhe kulturën shqiptare, 1900-1912”, “Arberia Desing”, Tetovë, 2010, str. 108. prethodno nisu pokazali nikakvu milost prema njima, ovo ide u čast Albancima“.97
Srpsko-crnogorski vojni režim pokušao je međusobno posvađati Albance, podstičući podjele na vjerskim osnovama između njih. Katolički Albanci na Kosovu suočili su se sa tvrdnjama da ih usklade u okviru i interesima srpske i crnogorske politike i dovode ih u sukob s muslimanskim Albancima. Druga mjera koju su srpske i crnogorske vlasti preduzele protiv Albanaca bila je obavezna vojna služba. Sve su te mjere, i mnoge druge, bile u suprotnosti sa odlukama Konferencije ambasadora u Londonu i Osmansko-srpskim sporazumom potpisanim u Istanbulu 14. marta 1914. godine. Dotični sporazum pružio je građanska i politička prava muslimanskom stanovništvu pod Kraljevinom Srbijom. U ovom sporazumu albansko stanovništvo nije tretirano na osnovu nacionalnosti, već prema vjerskoj pripadnosti. Sporazum je muslimanskom stanovništvu garantovao osmansko državljanstvo tri godine nakon njegovog potpisivanja, nije ih obavezivao na plaćanje poreza, kao ni na vojnu upravu, zagarantovao im je pravo na nepovredivost imovine, obećao im lokalnu samoupravu, poštovanje vjere, običaja, obrazovanja, itd. Ovaj sporazum predstavljao je svojevrsni pritisak na Kraljevinu Srbiju radi očuvanja muslimanskog stanovništva na Kosovu, ali nije sproveden u praksi i u perspektivi je ugrozio Albance od denacionalizacije i emigracije.98
U septembru 1918. godine, kada se vidjelo da će Bugarska ubrzo kapitulirati (29. septembra potpisan je akt kapitulacije), srpska Vlada, svojim planovima, koje je objavila preko Esad paše Toptanija, finansirala je albansku vojsku, koju je on formirao, u nastojanju da pridobije Albance. Također, srpska vojska, preko raznih ljudi, dijeleći iz aviona 5.000 proglasa na srpskom i turskom jeziku (arapskim pismom) u srezovima Kumanovo, Priština, Lebane, Kačanik, Mitrovica i Novi Pazar, poziva albansko stanovništvo da ustane protiv Bugara, Nijemaca i Austrijanaca, podsjećaju ga na djela iz 1915. godine, a da u odnosu na srpski narod ostanu miroljubivi i štite ga. Ako Albanci budu postupali prema naredbi srpske Vlade, obećava im se da će nastaviti dalje dobro prijateljstvo. Ipak, na kraju ovog proglasa, napisana je i ova rečenica koja glasi prijeteće: „Od vas, zavisiće vaša sudbina“. Namjera je bila da se prodiranjem francuske vojske i srpskih jedinica vrši uticaj kod Albanaca da ne pruže odmah otpor, kao što se dogodilo u razdoblju 1912- 1915. godine.99
Nakon kapitulacije Bugarske, francuske vojne jedinice Solunskog fronta, iza njih i srpska vojska, započele su zauzimanje albanskih teritorija, koje je Londonska konferencija 1913. godine nepravedno poklonila Srbiji. Srpska komanda širi na hiljade proglasa preko kojih se Albanci pozivaju da se ne protive srpskoj vojsci.
U oktobru 1918. godine, i pored oružanog otpora albanskog naroda, francuske i srpske trupe uspjele su zauzeti Kosovo i ostala albanska područja. Francuska vojska pomogla je u uspostavljanju srpske administracije na kompaktnim albanskim krajevima.100
Vrijeme austrougarsrke okupacije (1915-1918), po Redžepu Škrijelju, smatra se jednom od najtežh etapa u historiji ovoga kraja. „Te tri godine, kod nas poznatije kao „švapske“, praćene su nezapamćenom sušom i glađu, epidemijama tifusa, kolere i gripa „španjolke“. Bilans rata je, usljed stradanja civilnog i vojnog stanovništva, gladi i bolesti, bio katastrofalan. U opustjelim gradovima i selima se, zbog stradanja, bijede i siromaštva, život veoma sporo i teško vraćao.“101
Nakon stvorenog stanja, Kosovo i Sandžak, od 1913. godine, defintivno ostaju podijeljeni. Dževat Hasani, u svom djelu „Me Selam Lajqin nëpër Sanxhak“ (Sa Selmanom Lajčijem po Sandžaku), opisuje vrijeme kada s borcem OVK-a Selmanom Lajčijem pokušava uspostaviti veze (odnose) između Kosova i Sandžaka. Ovu vezu, prema njemu, oni su zamislili kao most koji „vezuje dvije nesrećne sestre, koje su velike sile udavale nasilno za Srbiju i Crnu Goru“.102
89 Mustafa Imamović, “Historija Bošnjaka”, Sarajevo, 1997, str. 463.
90 Fitim Rifati, “Kosova gjat Luftës së Parë Botërore 1914-1918”, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2019, str. 36.
91 Murat Mahmutović, “Krvavi praznici, genocid nad Bošnjacima”, “El-Kelimeh”, Novi Pazar, 2014, str. 33.
92 Fitim Rifati, isto, str. 36.
93 Isto, str. 37.
95 Murat Mahmutović, isto, str. 31. Citira Mustafa Memić, “Historija Bošnjaka”, Sara- jevo, 1997, str. 456-457.
96 Noel Malcolm, “Kosova një histori e shkurtër”, “Koha & Shtëpia e Librit”, Prishtinë, Tiranë, 2001, str. 270.
97 Historia e Popullit Shqiptar III, Periudha e Pavarësisë 1912 – 7 prill 1939, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Botimet “Toena”, Tiranë, 2007, str. 436.
98 Fitim Rifati, isto, str. 38.
99Liman Rushiti, “Lëvizja Kaçake në Kosovë (1918-1928)”, Instituti i Historisë së Ko- sovës, Prishtine, 1981, str. 23; Bugumil Hrabak i Dragoslav Janković, “Srbija 1918”, Beograd, 1968, str. 180-181.
100 Historia e Popullit Shqiptar III, isto, str. 443.
101 Redžep Škrijelj, isto, str. 131.
102 Xhevat Hasani, “Me Selman Lajçin nëpër Sanxhak”, Instituti Albanologjik, Prishtine, 2015, str.29.
/nastavlja se /
Podijelite ovaj članak s drugima koristeći relevantnu oznaku/link