“SDA-ja, jo vetëm e Sanxhakut, por edhe e Kosovës, gjithmonë ka pas në program të veprimit, formimin e Sanxhakut si një entitet të veçantë dhe të pavarur, jo vetëm autonom, por edhe territorial. Historikisht Sanxhaku, është një territor i veçantë, jo vetëm nga aspekti etnik, ku shumica e banorëve kanë qenë, por edhe sot janë boshnjak, etnogjenetikisht shumë të afërt, ose të përzier, nganjëherë edhe identik me shqiptarët etnik” Numan Baliç.
Ridvan Emini
Sikurse edhe u përmend në shkrimin e djeshëm, është fakt i pa mohueshëm se Sanxhaku po e rikonfirmon identitetin e tij tëveçantë, i cili si i tillë pamundëson qëndrueshmërinë e status-quos aktuale. Për të tkurrur këtë identitet nga ana e Beogradit, janë ndërmarr deri tani disa fushata, e që madje kur krahasohen me historinë moderne në ish Jugosllavi, sërish paraqiten si rastet më dramatike të asaj që përgjithësisht e njohim sot, si spastrim etnik. Në këtë drejtim, qysh në periudhën në mes viteve 1941 dhe 1945, janë spastruar etnikisht, respektivisht është dobësuar elementi jo serb në komunat veriore të Sanxhakut, si ato që i përkasin Serbisë , po ashtu edhe ato që i përkasin Malit të Zi. Më tej, për tu sanksionuar çfarëdo lidhje gjeografike ndërmjet Sanxhakut dhe Bosnjës dhe Hercegovinës, janë spastruar të gjitha qytetet e Bosnjës juglindore, me raste më emblematike si Foça dhe Vishegradi. Pavarësisht, se serbët në këto territore përbenin vetë një shumicë të vogël etnike, ato u përfshinë në kuadër të entitetit serb nëBosnje, duke pamundësuar që entiteti në të cilin boshnjakët janë shumicë, të ketë çfarëdo kontakti territorial me Sanxhakun.
Njëkohësisht, kjo tregon se elitat e vendimmarrjes nëBeograd, e kanë shumë të qartë se çështja e pazgjidhur e Sanxhakut, kurdo herë do të trokas në dyert e Evropës, si njëçështje pa të cilën askush nuk mund të garantoj paqe nëBallkan. Duket se motiv shtesë për të humbur kontinuitetin territorial të Sanxhakut, është edhe krijimi i territoreve të veçanta serbe në Kosovë. Lidhur me këtë, në prononcimin e tij shprehet edhe kryetari i SDA, të Kosovës z.Numan Baliç.
Ai në prononcimin e tij lidhur me Sanxhakun shprehet se: “Sikur e dini SDA-ja, jo vetëm e Sanxhakut, por edhe e Kosovës, gjithmonëka pas në program të veprimit, formimin e Sanxhakut si një entitet tëveçantë dhe të pavarur, jo vetëm autonom, por edhe territorial. Historikisht Sanxhaku,ështënjëterritor iveçantë, jo vetëm nga aspekti etnik, ku shumica e banorëve kanëqenë, por edhe sot janë boshnjak, etnogjenetikishit shumë të afërt, ose të përzier, nganjëherë edhe identik me shqiptarët etnik, të cilët në numër të konsiderueshëmjetojnë në pjesën qendrore të Sanxhakut, në komunat e Pazarit, Tutinit dhe Sjenices, por edhe në rrethin e Rozhajës dhe lokaliteteve të tjera.”
Gjithashtu, z.Baliç, duke tërhequr një paralele mes Republikës serbe në Bosnje dhe Hercegovinë dhe Bashkësisë së Komunave me shumicë serbe në Kosovë, thekson se: “Sa i përket rrethanave aktuale, në të cilat e ashtuquajtura Republika Srpska në Bosnje, synon të ndahet dhe shkëputet nga Bosnja, pastaj në një mënyrë tëngjashme, por shumë më të vogël do formon edhe entitetin serb me emër ‘Zajednica’ në Kosovë. Në këtë kontekst,përpjekjet e boshnjakëve në Sanxhak, për shtet të ri, sado që të jetë e mundimshme dhe me vështirësi dhe kontradikta të shfaqura, duket gjithmonë më e arsyeshme.”Ai po ashtu, vë në pah lidhjen historike mes popullit shqiptar dhe atij boshnjak, e sidomos, kjo lidhje e cila është e pa ndarë në Sanxhak, shprehet se: “ Ne, si SDA e Kosovës, po përkrahimfuqimisht dhe i ftojmëelitën politike të shqiptarëve të Kosovës, të mos evitojnë aktualizimin e çështjes së Sanxhakut, veçanërisht kur e dimë, luftën e përbashkët tëKosovës dhe Sanxhakut, dhe lidhjet e shumta që historikisht kemi, dhe përkrahjen e vazhdueshme që ka pas Sanxhaku prej kosovarëve, edhe në vitet më të vështira, ku kjopërkrahja, thjeshtënuk guxon të mungon edhe sot!!!”
Sahit Kandiç, veprimtari dhe publicisti nga Peja shprehet se: “Këto ditë u bënë 24 vite që nga zbatimi i Referendumit për autonominë e Sanxhakut, ku edhe unë personalisht mora pjesë, sepse votuan gjithë sanxhaklinjtë edhe në diasporë. Për shkak represalieve qe u ushtruan ndaj neve veprimtarëve të lëvizjes mbarëkombëtare boshnjake (që ishim kryesisht në partinë SDA), por edhe për shkak të gjendje luftës në shtetin amë, nuk patëm forcë ta shtyjmë procesin e filluar, përpara. Këtë iniciativë e përsëritëm më aktetë tjera në fund të marsit të vitit 201,1 një grup intelektualësh të pavarur, kryesisht shkrimtar, gazetar, veprimtar dhe patriotë të dëshmuar, nga si dhe më prejardhje nga Sanxhaku, por përveç disa tubimeve vetëdijësuese dhe afirmimit të idesë,përçarjet e brendshme politike brenda faktorëve kyç politik dhe konstelacionit, kjo ide iu mbeti faktorëvetjerë, sikurse lëvizjes BKZ (Bashkësia kulturore e bonjakëve), ku lider jo formal është Myftiu i Sanxhakut, e që u zgjerua pothuajse në gjitha vendet ku jetojnë dhe veprojnë boshnjakët më një koncentrim të konsiderueshëm.”
Për më tepër z.Kandiç, shprehet se: “Tani disa vite formuam disa asociacione kulmore kombëtare si, Fondacionin Kombëtar Boshnjak (BNF), Kongresin Botëror të Boshnjakëve (SBK), pastaj Akademinë e Shkencës dhe Arteve të Boshnjakëve që nuk e kishim kurrë më herët e tjera… Prandaj, edhe angazhimi më voluminoz dotë pason edhe në këtë çështje së shpejti.Ka propozime për himnin, bile një e tillë (si Hymni i Sanxhakut) ekziston në youtube, e që është iadaptuar nga e ai i Bosnjës, para marrëveshjes së Dejtonit. Po ashtu, edhe përkrahja e opozitës së Malit të Zi, për të hequr regjimin autokratik te Gjukanoviqit, është pjesë e interesit madhor dhe politikës kombëtare të boshnjakëve në Sanxhak. Këtu dua të rikujtoj që në marrëveshjen e nënshkruar mes Partisë Boshnjake dhe DPS-it për,pro në referendumin e pavarësimit të Malit të Zi, si pika e katërt ishte i paraparë Sanxhaku, si regjion ndërkufitar, e që nënshkruesit fshehën, dhe ndodhi krijimi i BDS-it nga Mr.Hazbija Kalač, si revolt e mungesës së parimeve mes Husoviqit dhe Gjukanoviqit. Patjetër që, tani për tani, kërkojmë një lloj autonomie ndërkufitare, e që nuk do heqim dorë assesi, sepse është çështja jetësore për mbijetesën e boshnjakëve atje dhe të eliminohen format e ndryshme diskriminuese ndaj pjesëtarëve të kombit boshnjak në Sanxhak.
Analisti dhe njohësi i rrethanave në Sanxhak z.Nexhmedin Spahiu, lidhur me këtë çështje thekson: “Po Sanxhaku po krijon identitetin e tij. Fatkeqësia e Kosovës dhe eShqipërisëështë se,këto dy shtete nuk ka në rol aktiv në këtë proces. Para disa ditësh në Sallën solemne të Fakultetit Filologjik, të Universitetit të Prishtinës, u formua Shoqata Kosova për Sanxhakun, ku ishin tëpranishëm mbi 200 veta, dhe shumë të ardhur nga të gjitha viset e Sanxhakut, por mediat tona, e injoruan gati tërësisht këtë tubim. Fatkeqësia e Sanxhakut,është edhe fakti se ai është i ndarë në dy pjesë, 6 komuna bëjnë pjesë në Serbi, e 6 të tjera në Mal të Zi. Kështu që, kjo komplikon betejën e tyre politike.”